“Монголын түүх” олимпиадад нийслэл, орон нутгийн 1071 сурагч оролцож, мэдлэгээ сорилоо

Монгол Ардын Намын дэргэдэх Социал демократ Монголын залуу­чуудын холбооноос их жанжин Д.Сүхбаатарын мэндэлсний 132 жилийн ойг тохиолдуулан “Монголын түүх” олимпиадыг Улаанбаатар хотод амжилттай зохион байгууллаа. Олимпиадын эхний даваанд Монгол Улсын өнцөг булан бүрээс 1071 сурагч ирж оролцсон бөгөөд тэднээс 58 нь хоёрын даваанд тунан үлдэж, эсээ бичлэгийн төрлөөр өрсөлдөн шилдгүүд тодорсон юм. Улсын хэмжээнд мянга гаруй сурагч өрсөлдсөн, өргөн цар хүрээ­тэй тус олимпиадын хаалтын үйл ажиллагаанд СДМЗХ-ны ерөн­хийлөгч Б.Пүрэвдагва, тус хол­бооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга Б.Галсан, Удирдах зөвлөлийн гишүүн Э.Бат-Эрдэнэ, Ц.Ганзориг болон МУБИС-ийн доктор, про­фессор Ж.Гэрэлбадрах, доктор А.Алтанбагана нар оролцов. Улмаар олимпиадын тэргүүн байрт их жанжны нэрээр нэрлэ­сэн Сүхбаатар аймгийн ерөнхий боловсролын гуравдугаар сур­гуу­­лийн сурагч Э.Сод-Эрдэнэ шал­гарсан нь ихээхэн онцлогтой үйл явдал боллоо. Тэрбээр дунд ангиасаа эхлэн түүхийн хичээлийг шимтэн судалж буй бөгөөд өрсөлдөөн ихтэй олимпиадад тэргүүлсэндээ баяртай байгаагаа хэлж байсан юм. Түүхийн олимпиадын дэд байрт нийслэлийн 84 дүгээр сургуулийн сурагч У.Мишээл тодров. Түүний хувьд дэлхийн хаана ч очсон Монголын түүхээ мэддэг, монгол хүн байх ёстой гэж бодон багаасаа түүхийн хичээлээ шимтэн судлах болжээ.

Олимпиадын гутгаар байрт нийслэлийн “Гёте” сургуулийн сурагч Д.Эрдэнэ-Очир шалгарсан юм. Д.Эрдэнэ-Очир тавдугаар ангиа­саа түүхийг эх сурвалж, судалгаа шинжилгээний хүрээнд судалж эхэлснээ ярьж байв. Мөн олим­пиадын тусгай байрт Завхан айм­гийн Тосонцэнгэл сумын ерөн­хий боловсролын нэгдүгээр сур­гуулийн сурагч Б.Дэлгэрцэцэг, нийслэлийн 24 дүгээр сургуулийн сурагч Э.Цэлмэг нар орсон юм.

Энэ удаагийн олимпиад багш нарын хичээл зүтгэл, ур чадварыг үнэлэн шилдэг заах аргын нэгдлийг шалгаруулснаараа мөн онцлогтой байв. Сурагчдын оролцоо, онооны эрэмбэ зэргээрээ тэргүүлсэн да­раах таван сургуулийн заах аргын нэгдлийн багш нар шилдгүүдээр шалгарлаа.

Тэргүүн байр -Сүхбаатар аймгийн ерөнхий боловсролын гуравдугаар сургуулийн багш Ч.Баяржаргал

Дэд байр -Нийслэлийн “Шинэ Монгол Харүмафүжи” сургуулийн багш И.Эрдэнэбаяр

Гутгаар байр -Нийслэлийн “Шинэ Монгол” сургуулийн багш А.Ганбаатар

Тусгай байр -Төв аймгийн Зуунмод хотын ерөнхий боловс­ролын тавдугаар сургуулийн багш Г.Мөнхбаяр

Тусгай байр -Нийслэлийн 102 дугаар сургуулийн багш О.Уянга нар шалгарлаа.

Олимпиадын шүүгч, оролцогч хүүх­дүүд болон бэлтгэсэн багш нар уралдааныг мэргэжлийн түвшинд, зохион байгуулалт сайтай зохион байгуулсныг онцолж байв. Багш, сурагчдын зүгээс оролцогч олонтой энэ олимпиадыг дэс дараатай, шудар­га шүүн явуулсанд талархаж бай­гаагаа илэрхийлэн уламжлал бол­гон зохион байгуулахыг хүссэн юм. “Монголын түүх” олимпиадын эхний гурван байрт шалгарсан оролцогчдын эсээг хүргэе.

1924 оны Үндсэн хууль, түүний агуулга, зангилаа

Сүхбаатар аймгийн Баруун-Урт сумын ерөнхий боловсролын III сургуулийн сурагч Э.Сод-Эрдэнэ

Монгол Улсын Анхдугаар Үндсэн хуульд “Жинхэнэ ардуудад эрхийг нь эдлүүлэх, улсын эрх мэдэл ард түмний гарт байна” гэсэн утгыг нэгдүгээр зүйлд зааж өгсөн байдаг. 1921 онд Монгол Улс харь орны дарлалаас салж туурга тусгаар улс гэдгээ дахин батлан тунхагласан юм. Мөн 1922 онд хамжлагат ёсыг халж Монголын ард түмэн цөөнхийн эрх мэдэл, харийн дарангуйллаас салж чадсан нь хэн бүхэн тэгш амьдрах боломжийн суурийг тавьж өгсөн хэрэг байлаа. Үүний дараагаар улс орны зорилго, зорилт, ард түмнийг болоод Ардын засгийн газрын хооронд зохицуулалт хийх, нийтийн эрх ашгийг тусгасан хууль журам батлах нь нэн тэргүүний зорилт болов. 1921 онд Д.Бодоо, Ж.Цэвээн нар Монгол орны цаашдын хөгжлийг замчлах Үндсэн хуулийг тус бүрдээ зохиов. Гэвч Ерөнхий сайд Д.Бодоо нас барснаар үйл ажиллагаа өөрчлөгдөж 1922 оны тавдугаар сарын 29-нд Үндсэн хуулийн комисс байгуулж даргаар нь С.Магсаржавыг тавин ажиллав. Тэдэнд Англи улс мэт хөгжилтэй орны хуулиас санаа авч хийхийг үүрэг болгосон байна. 1924 онд ахин Үндсэн хуулийн комисс байгуулж Всесвятский, Ринчино, Ж.Цэвээн нарын бүрэлдэхүүнтэйгээр зургаан бүлэг 50 зүйлтэй Үндсэн хууль боловсруулжээ. 1924 оны арваннэгдүгээр сарын 26-нд Улсын гуравдугаар Их хурлаар хэлэлцүүлж, хуулийн заалтыг уншиж танилцуулсан байна. Гишүүд бүгд дуу нэгтэйгээр дэмжсэнээр “Бүгд найрамдах бүрэн эрхтэй ард улс” байгуулагдаж түүхэндээ Анхдугаар Үндсэн хуулиа батлан тунхагласан нь эдүгээ бидний эрх чөлөө тусгаар тогтнол, хөгжлийн баталгаа болоод тусгал нь болсон юм. Үүний тод илрэл нь 1924 оны Үндсэн хуулийн дөрөвдүгээр бүлэг буюу сонгох, сонгогдох эрхийн тухай хэсэгт “Арван найман нас хүрсэн эрэгтэй, эмэгтэй хэн бүхэн адил тэгш эрхтэйгээр сонгох, сонгогдох эрх эдэлнэ” хэмээн тусгагдсан нь шинэ Үндсэн хуулийн хүний эрх, эрх чөлөөний тухай хоёрдугаар бүлэгт “шууд болоод шууд бус төлөөллийн байгууллагаараа дамжуулан төрийн хэрэгт оролцох, сонгох, сонгогдох эрх эдэлнэ” гэсэнтэй утга агуулгын хувьд ижил байсан явдал юм.

Энэ мэтчилэн олон зүйл заалт агуулгын хувьд адил байдаг нь XXI зууны хөгжил дэвшил, үндсэн эрхээ эдлэн харийн орны харьяанд бус, хэн нэгний дарангуйлалд ч бус, тусгаар тогтносон Монгол Улсын болоод дэлхийн иргэн болж өсөж төлөвшихийн үндэс нь Анхдугаар Үндсэн хууль юм. Мөн эрэгтэй болоод эмэгтэй хүмүүс нь адил тэгш эрхтэйг зарлан тунхагласан явдал нь зөвхөн Монголд бус олон улс, Ази тив, дэлхийн түүхэнд манлайлсан гайхамшигт зүйл байлаа. 1924 оны Үндсэн хууль нь Монгол Улс, ард түмний хувь заяаг замчилж, дэлхийн тавцанд Монгол Улсыг хүлээн зөвшөөрүүлэх, хүн төвтэй улс байхын гүүрийг тавьсан юм. Нэгдэн нийлэх хүнийг бэхжүүлж, нэгэн зорилгын төлөө зүтгэх эрмэлзэхийн галыг асаасан нь яахын аргагүй анхлан Үндсэн хууль баталсан явдал байлаа. Эдүгээ бидний эрх чөлөө, тусгаар тогтнол хаанаас улбаатай вэ? гэж асуувал “Ард түмний эрхийг тунхагласан Анхдугаар Үндсэн хууль” гэж би хариулна.

Нийслэлийн ерөнхий боловсролын 84 дүгээр сургуулийн сурагч У.Мишээл

“Хатан Сэлэнгэ ээжийн одод орчих мандал дээр

Тусгаар тогтнол чамайг

Тунхаглан зарлана би”.

Монгол хүн бүрийн зүрхэнд хадаатай явах тусгаар тогтнол гэх энэ хоёрхон үгнээс өнгөрсөн зууны гашуун түүх ханхална. 1921 оны долдугаар сарын 10-ны өдөр Засгийн эрх шилжүүлэх ёслол болж, Богд хааныг хэмжээт эрхт эзэн хаанд өргөмжлөн, Монгол Улс тусгаар улс болсноо зарлан тунхаглав. Гэсэн ч хөрш зэргэлдээ дэлхийн бусад улс орнууд үүнийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ээдрээтэй цаг үед 1924 оны арваннэгдүгээр сарын 26-ны өдөр Монгол Улс Анхдугаар Үндсэн хуулиа баталсан нь дэлхийн жишигт нийцсэн бие даасан улс болоход том түлхэц болж байлаа.

Анх 1922 оны тавдугаар сарын 29-нд С.Магсаржав, Ж.Цэвээн, Ч.Бат-Очир гэсэн бүрэлдэхүүнтэй Үндсэн хуулийн комисс байгуулагдсан юм. Түүнчлэн Ерөнхий сайд Д.Бодоо өөрийн үзэл бодлоо тусгасан Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулж байсан ч 1922 онд хилсээр цаазлагдсан учир хэрэгсэхгүй болжээ. Монгол эрдэмтэд АНУ, Швед, Норвеги зэрэг улсын Үндсэн хуулийг орчуулан судалж байсан боловч Зөвлөлт Орос улсын хуульч, төлөөлөгчид Э.Ринчино тэргүүтэй нөхөд хөндлөнгөөс оролцож, 1918 онд баталсан Орос улсын Үндсэн хуулийн үлэмж хэсгийг орчуулан, хэвээр нь шахам хавсаргасан байдаг. 1924 оны арваннэгдүгээр сарын 8-ны өдрөөс 28-ны өдрүүдэд болсон улсын I Их хурлаар үндсэн хуулиа тунхаглав. Энэ нь Монгол Улсад түүхэндээ анх удаа энгийн ард засгийн эрхэнд гарсан тэмдэглүүштэй явдал ажээ. Түүнчлэн улсынхаа нэрийг Бүгд Найрамдах Монгол Ард, нийслэлээ Улаанбаатар хэмээн өөрчилсөн байдаг. Угтаа шинэ улс бий болж буй хэрэг бус, төрийн эрх мэдэл ардад шилжиж, Үндсэн хуульт ардын эрхт улс болон хөгжил цэцэглэлийнхээ шинэ хуудсыг нээж буй бодит алхам болсонд Анхдугаар Үндсэн хуулийн үнэ цэн оршино. БНМАУ-ын Үндсэн хуулийн нэгдүгээр бүлэгт “Нэг улсын дээд эрх мэдлийг УИХ эзэмшиж, түүнээс сонгогдон томилсон Засгийн газрын тушаал, шийдвэрийг дагаж мөрдвөл зохино” гэж байдаг. Энэ нь улс орныг ямар нэг хаад язгууртан захирах бус эгэл иргэдээс сонгогдсон ардын хүүхдүүд удирдан чиглүүлнэ гэсэн утгатай гол заалт нь юм. Гэсэн хэдий ч тус хуульд дутагдалтай нэг заалт байдаг нь нийгмийн зарим бүлгийн хүмүүсийн сонгох, сонгогдох эрхийг хассан явдал. Миний бодлоор аливаа улсын Үндсэн хууль  хүний эрхийг бүх талаараа дээдэлсэн, хүнийг ялгаварлан гадуурхахгүй байх шаардлагатай. Гэтэл Анхдугаар Үндсэн хуульд “Урьдын ноёд, гүн, хутагт, хувилгаад, өмнө нь ял эдэлж байсан хүмүүс, мөнгө хүүлэгчид болон ухаан солиорсон хүмүүс”-ийн сонгох, сонгогдох эрхийг түдгэлзүүлсэн нь хүний эрхийг зөрчсөн байж болох юм.

Хэмжээт эрхт Богд хаан 1924 онд нас барснаар, засаглалын хэлбэр тодорхойгүй болсон ороо бусгаа цаг үед Бүгд Найрамдах засаг тогтоож, Үндсэн хуулиа баталсан нь улс орны минь хэтийн заяанд үнэлж баршгүй хувь нэмэр оруулсан юм. 1921 оны хувьсгалын удирдагчид болох Д.Сүхбаатар, Д.Бодоо, С.Данзан нарын байгуулсан МАН, түүний ардчилсан үйл хэрэг эдүгээ бидэнд хүн бүр адил тэгш, хүний эрхийг эрхэмлэсэн тусгаар улсад амьдрах боломжийг нээжээ. Үндсэн хууль бол улсын үнэт өв, тусгаар тогтнолын баталгаа юм. Улс гүрнийхээ төлөө амь биеэ зориулсан нэрт зүтгэлтнүүдийн гэгээн дурсгалыг хүндэтгэн “Монгол Улс мандтугай” гэсэн зүрхэн үгээ хэлээд, үзгээ тавьсуу би.

Нийслэлийн ерөнхий боловсролын “Гёте” сургуулийн сурагч Д.Эрдэнэ-Очир

1921 оны Ардын хувьсгал ялснаар Д.Бодоо тэргүүтэй хүмүүс Ардчилсан Засгийн газрыг байгуулж, VIII Богд Жавзандамбыг хэмжээт эрхт хаанаар өргөмжлөн, дан ганц шашны хэргийг мэдүүлэх болов. Энэ үеэс Ардчилсан Засгийн газар, Богд хааны эрх мэдлийг ямар баримт бичгээр хязгаарлах вэ? гэх асуудал гарч ирсэн. Үүнийг шийдэх зорилгоор 1921-ээс 1924 он хүртэл нийт дөрвөн комисс байгуулж Үндсэн хууль боловсруулах ажил хийгдсэн билээ. Би уг эсээндээ тухайн комиссууд, Үндсэн хуулийн агуулга зэргийг тусгахаар зорилоо. 1921 онд Ардчилсан Засгийн газрын Гадаад явдлын сайд мөн Ерөнхий сайд Д.Бодоо нь Богдын эрх мэдлийг хязгаарлах зорилготой “Тангаргийн гэрээ”-г  арваннэгдүгээр сарын 01-нд баталсан нь Анхдугаар Үндсэн хуулийн агуулга, шинж чанартай баримт бичиг байжээ. Үүний дараа Д.Бодоо Үндсэн хууль боловсруулах ажлын хийж байсан боловч коминтерны явуулгаар 1922 оны наймдугаар сарын 31-нд түүнийг буудан хөнөөв. 

1923 онд Шүүх яамны сайд С.Магсаржаваар ахлуулсан хоёр дахь комисс байгуулагдаж дахин Үндсэн хууль боловсруулж байсан. Уг комиссын гишүүд болох Ч.Бат-Очир, Ж.Цэвээн нар Англи, Франц зэрэг хөгжингүй орнуудын үндсэн хуулийг Монгол хэлнээ орчуулах ажлыг гардан биелүүлж байсны дотор 1205 оны Магна Харта ч орсон гэх мэдээ бий. Яг энэ эгзэгтэй мөчид буюу 1923 оны тавдугаар сарын 20-нд Богд хаан жанч халав.  Хөрөнгөтөн орны хуулиас жишээ аван, Үндсэн хууль боловсруулах байсан нь коминтерны дургүйцлийг хөдөлгөж тухайн комиссыг татан буулгаж ахин 1924 оны 10 дугаар сард Б.Цэрэндорж, Ж.Цэвээн коминтерны төлөөлөгч С.Всесвятский, Э.Ринчино тэргүүтэй гурав дахь комисс байгуулж, шинэ Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулж эхэллээ. С.Всесвятский, Э.Ринчино 1918 оны ЗХУ-ын Үндсэн хуулийг шууд орчуулан авч батлахыг оролдсонд Монголын хашир туршлагатай улстөрчид болох Ж.Цэвээн, Б.Цэрэндорж нар эсэргүүцэж, Монголын хөрсөн дээр яавч буухгүй, тохиромжгүй зүйл заалтуудыг өөрчилснөөр 1921 оны арваннэгдүгээр сарын 26-ны өдрийн 16 цаг 17 минутад Анхдугаар Үндсэн хуулиа баталжээ.

Анхдугаар Үндсэн хуульд жинхэнэ ба жинхэнэ бус ардыг зааж, жинхэнэ бус ардыг сонгох, сонгогдох эрхийг тусгаж өгчээ. Үүнд жинхэнэ ард нь угсаа сурвалжгүй ядуу ард ба жинхэнэ бус ард нь эд хөрөнгөтэй баян лам, ноёд, язгууртнууд гэж заасан байжээ. Жинхэнэ бус ардын сонгох, сонгогдох эрхийг хасаж хахин хавчиж эхлэв. Мөн уг Үндсэн хуулийн гол заалт буюу Монгол нь хэмжээт эрхт хаант засаглалаас Бүгд Найрамдах засаглалд шилжин орсон байв. Энэ заалт нь хэд хэдэн шалтгаантай ба нэг нь Богд хаан 1923 оны тавдугаар сарын 20-нд нас барсан, түүний оронд хаан суух боломжтой хүн байхгүй байжээ. Улсын нэрийг БНМАУ, нийслэлийг Улаанбаатар хэмээн нэрийджээ. Мөн “Төрийн эрхийг УИХ барих ба УИХ-ын чөлөөт цагт УБХ, УБХ-ын чөлөөт цагт УБХ-ын тэргүүлэгчид ба Засгийн газрын дунд үлдээх” гэсэн заалт оруулав. УИХ-д нийт 30 хүн сонгогдох бөгөөд үүний хоёр нь коминтерны төлөөлөгч байжээ.  Уг Үндсэн хууль нь 1920 оны зургадугаар сарын 30-ны өдөр хүртэл хүчин төгөлдөр хэрэгжиж байсан бөгөөд Монголын төрийн анхны Үндсэн хууль юм. Богд хаан жанч халсны улмаас уг хуулиар Монголыг Бүгд Найрамдах засаглал руу шилжүүлэн орсон чухал баримт бичиг билээ. Мөн ард түмнээ жинхэнэ ба жинхэнэ бусаар нь ялгаварлаж эхэлсэн нь цааш феодал хэмээн нэрлэгдсэн хөрөнгө чинээтэй иргэдээ хавчиж, хөрөнгө сэлтийг нь хураах эхлэл болж өгсөн. Засаг захиргааны зохион байгуулалт өнөөгийн Засгийн газрын үндэс болж өгөхөөс гадна Монгол Улс 1924 оноос хойш коминтерны бүрэн нөлөөнд хөгжих болно гэдгийг тодоор харуулсан билээ. Дүгнэн бичихэд Анхдугаар Үндсэн хууль нь ард түмнээ ялган, өөр эрхийг олгосон ч өнөөгийн нийгэм, Засгийн газар бүрэлдэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн ба цаашид социалист систем тавигдахад үндэс суурь болсон юм. 

Б.Сийлэн

 Эх сурвалж: Монголын үнэн сонин №006/24633/