Гашуунсухайт-Ганцмод боомтын хил дамнасан төмөр замын төслийг гацаанаас гаргалаа

- Монголын нүүрсний экспортын гол гарц, Гашуунсухайт-Ганцмод боомтын хил дамнасан төмөр замын холболтын төслийн асуудлаар монголчууд 2004 оноос эхлэн ярьж, 2008 оноос хойш 17 жилийн хугацаанд нийт 60 гаруй удаагийн яриа хэлэлцээ хийж, ҮАБЗ-ийн гурван зөвлөмж, УИХ-ын зургаан тогтоол, Засгийн газрын 45 тогтоол гаргаж байв-

Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ хоёрдугаар сарын 13-15-нд БНХАУ-д айлчилж, хоёрдугаар сарын 14-нд тус улсын Төрийн зөвлөлийн Ерөнхий сайд Ли Чянтай Харбин хотноо уулзав. Энэ нь хоёр орны Ерөнхий сайд нарын тав дахь удаагийн уулзалт бөгөөд айлчлал, уулзалт бүрд яригдсан  төсөл, хөтөлбөрүүд амжилттай хэрэгжиж, бодит ажил болж байгааг талууд онцлон тэмдэглэсэн юм.
Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Азийн IX удаагийн өвлийн наадам”-ыг амжилттай зохион байгуулсан Хятадын Засгийн газарт баяр хүргээд хоёр улсын Засгийн газрын тэргүүн нар өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сард Шанхай хотноо уулзсанаас хойш Монгол, Хятадын харилцаа, хамтын ажиллагаа идэвхтэй өрнөж, тодорхой ололт амжилт гарч буйд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлсэн юм. 
Цаашид талууд дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлалын давтамжийг хадгалах, хөгжлийн стратегийг харилцан уялдуулах, худалдааны бүтцийг төрөлжүүлэх, хилийн боомтуудыг харилцан холбох, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлэх, байгаль орчин, аялал жуулчлал, үйлдвэрлэл, шинэ эрчим хүч, ногоон болон цахим эдийн засаг зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх чиглэлд нягт хамтран ажиллахаар тохиролцсон бөгөөд Монгол, Хятад, Оросын гурван талт хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхээр санал нэгдсэн юм.
Ялангуяа, Монгол Улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй 14 мега төслийн нэг болох Гашуунсухайт-Ганцмод боомтыг төмөр замаар холбох төслийг урагшлууллаа. Энэ удаа “Гашуунсухайт-Ганцмод боомтын хил дамнасан төмөр зам, нүүрсний худалдаа, Тавантолгойн нүүрсний уурхайн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх хамтын ажиллагааны тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”-т гарын үсэг зурсан нь хоёр талын хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргахад чухал ач холбогдолтойг онцолж байлаа. 
Гашуунсухайт-Ганцмод боомтын хил дамнасан төмөр замын холболтын төсөл нь Монгол Улсын Засгийн газрын хөгжлийн 14 мега төслийн нэгдүгээрт эрэмбэлэгдэж буй. Энэхүү айлчлалын үеэр монголчууд 2004 оноос эхлэн ярьж, 2008 оноос хойш 17 жилийн хугацаанд нийт 60 гаруй удаагийн яриа хэлэлцээ хийж, ҮАБЗ-ийн гурван зөвлөмж, УИХ-ын зургаан тогтоол, Засгийн газрын 45 тогтоол гаргасан ч хэрэгжүүлж чадалгүй гацаасан төслөө амжилттай урагшлуулж чадлаа.
Гашуунсухайт-Ганцмод хил дамнасан төмөр зам нь Монгол Улс, БНХАУ-ын хооронд 1955 оны хэлэлцээрээр байгуулсан Замын-Үүд, Эрээнийг холбосон төмөр замаас хойш хийж буй хоёр дахь холболтын төмөр зам болж байна. Энэ төмөр зам ашиглалтад орсноор Монгол Улсын боомтын хүчин чадал хоёр дахин нэмэгдэж, нүүрсний экспорт жилд дунджаар 83 сая тонн байгаагаас 165 саяд хүрч, нүүрс борлуулалтын орлого жилд 1.5 тэрбум ам.доллароор нэмэгдэнэ. 
Мөн Үндэсний баялгийн сангийн Хуримтлалын сангийн орлого нэмэгдэж, олон жил яригдсан татварын реформыг хэрэгжүүлэх суурь нөхцөл бүрдэх юм. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын нийт хүн амын орлогын албан татварын дүнгээс хоёр дахин их хэмжээний нэмэлт орлого олно. Ингэснээр Үндэсний баялгийн сангийн Хуримтлалын сангийн орлого нэмэгдэж, олон жил яригдсан татварын реформыг хэрэгжүүлэх суурь нөхцөл бүрдэх боломжтой юм.
Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Харбин хотод хэлсэн үгэндээ “Энэхүү хэлэлцээрийг байгуулахад улс төрийн дэмжлэг үзүүлсэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, үндсэн чиглэлийг баталж, гарын үсэг зурах эрхийг Засгийн газарт олгосон УИХ-ын дарга Дашзэгвийн Амарбаясгалан болон УИХ-ын эрхэм гишүүд, парламентад суудалтай улс төрийн намуудын удирдлагууд, Засгийн газрын Ажлын хэсэг, салбарын эрдэмтэн судлаачид Та бүхэнд Засгийн газрын нэрийн өмнөөс талархал илэрхийлье.
Аливаа гуравдагч этгээдийг оролцуулахгүйгээр Засгийн газар хооронд олон улсын гэрээ байгуулах саналыг хүлээн авч харилцан ойлголцолд хүрсэн БНХАУ-ын Засгийн газар, Төрийн зөвлөлийн Ерөнхий сайд Ли Чян, Гадаад хэргийн сайд Ван И, хоёр улсын Элчин сайдын яамдад талархал илэрхийлье. Энэ хэлэлцээр байгуулагдсанаар Монгол Улс, БНХАУ хооронд Шивээхүрэн-Сэхээ, Бичигт-Зүүнхатавч, Ханги-Мандалын боомтууд төмөр замаар үе шаттай холбогдох нөхцөл бүрдэж байна. Мөн энэхүү гэрээ зурагдсанаар Монгол Улс цэвэр эрчим хүч экспортлох томоохон Мега төслийн судалгааны ажил эхэлж байна. 
Эдгээр төмөр зам холбогдсоноор экспортын орлого дахин 1.5 тэрбум ам.доллароор нэмэгдэж, монголчууд бидний олон жил хүлээсэн нэг хүнд ногдох ДНБ-ий хэмжээ 10 мянган ам.долларт хүрэх зорилт биелнэ. Хоёр улсын Засгийн газар аливаа гуравдагч талыг оролцуулахгүйгээр гэрээ хийх боломж 2004 онд ч байсан. Энэ гэрээ 21 жилийн өмнө хийгдсэн бол Тавантолгойг тойрсон маргаан, царигийн мэтгэлцээн өрнөхгүйгээр Монгол Улс өнөөгийн үнэ цэнээр багадаа 31.5 тэрбум ам.долларын орлого олж, өнөөдрийн тулгамдсан дэд бүтцийн асуудлыг бүрэн шийдвэрлэх боломжтой байх байлаа.
Хамтарсан Засгийн газар улс орны эрх ашгийг нэгдүгээрт тавьж, хувийн эрх ашигт боомилогдсон хөгжлийн мега төслүүдээ урагшлуулж, хурдтай хөгжлийн төлөө зориг гарган ард иргэдийнхээ язгуур эрх ашгийг дээдлэн ажиллах болно гэдгээ дахин илэрхийлье. Мөнх хөх тэнгэрийн дор Монгол Улс мандан бадрах болтугай” хэмээн онцлон тэмдэглэсэн юм.

Олборлох, тээвэрлэх, хил холбох гурван ажил зэрэг эхэлнэ

Монгол Улсын нүүрсний экспорт жил ирэх бүр нэмэгдэж 2025 онд 83 сая тонн нүүрс экспортлохоор төлөвлөсөн байгаа. Ганшуунсухайт-Ганцмодны төмөр замын хил холболтыг хийснээр нүүрсний тээврийн хүчин чадал мэдэгдэхүйц өснө. Ийнхүү экспортын тээврийн хүчин чадал ханалттай нэмэгдсэн ч дагаад олборлолт, боомтын нэвтрэн өнгөрөх чадварыг нэмэгдүүлж байж төмөр замаа 100 хувь ашиглаж чадах юм.
Харбин хотод баталгаажуулсан Гашуунсухайт-Ганцмод боомтын хил дамнасан төмөр замыг холбох Монгол Улсын Засгийн газар, БНХАУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр нь дан ганц төмөр замын хил холбох асуудал биш бөгөөд БНХАУ-ын талаас гурвын цогцоор хэрэгжүүлэх юм. Олборлох, тээвэрлэх, хил холбох гэсэн гурван гэрээнд гарын үсэг зурж, ажлууд нэгэн зэрэг хөдлөхөөр болж байна. 
Гэрээний нарийн заалтууд тодорхой болоогүй ч 16 жилийн хугацаанд БНХАУ-д хөнгөлөлттэй үнээр нүүрс экспортлох, Тавантолгойн Онч хараад, Бортолгой хоёр ордыг 16 жилээр "Чайна Энержи" компанид олборлуулах, БНХАУ-ын компаниудаар барилгын ажлыг гүйцэтгүүлэх гэх мэт үүргийг Монгол Улс хүлээлээ.
БНХАУ-ын төрийн өмчит “Чайна Энержи” компанийн хувьд ямар ч асуудалгүй хил холболтын төмөр замын бүтээн байгуулалтыг хийхээ илэрхийлж, төсөл хэрэгжүүлэхтэй холбоотойгоор Монголын Засгийн газарт хэд хэдэн санал тавьсан байна. Тухайлбал, төмөр зам холбогдтол буюу бүтээн байгуулалтын ажил эхлэх 2025 оноос 27 сая тонн нүүрс Монгол Улсаас авах. Цаашдаа жил бүр 20 сая тонн нүүрс авна. "Эрдэнэс Тавантолгой" компаниас 2022 онд зарласан тендерт "Чайна Энержи" компани оролцох саналаа өгсөн бөгөөд Тавантолгой бүлэг ордын Онч хараат, Бортолгой ордод 16 жил олборлолт явуулж, нүүрс нийлүүлэх урт хугацааны гэрээ хийнэ.
Монголын талаас "Чайна Энержи"-гийн тавьсан саналыг шууд хүлээн авах эрх зүйн боломжгүй байгаа аж. Тухайлбал, Биржийн тухай хуулийн "10.3-т зөвхөн хил дамнасан төмөр зам барих зориулалтаар урт хугацааны гэрээ хийж болно, 10.4-т энэ гэрээг байгуулахдаа биржийн дундаж үнээр тооцно. Мөн Хятадын тал биржийн дундаж үнээр тооцохгүй, тусдаа аргачлал гаргаж тооцъё гэдэг санал гаргасан байна.
“Чайна Энержи” компани Онч хараат, Бортолгой ордод 16 жил олборлолт явуулахдаа эхний таван жил 27, дараагийн 11 жил 20, нийт 247 сая тонн нүүрс гаргахаар төлөвлөжээ. Гэхдээ олборлосон нүүрсээ “Чайна Энержи” компани авахгүй. Зөвхөн "Эрдэнэс Тавантолгой"-н туслан гүйцэтгэгчийн үүрэг гүйцэтгэж нүүрс олборлох юм байна. УИХ-ын 2025 оны хаврын чуулганаар энэхүү гэрээг соёрхон батлах юм.

Шинэ сэргэлтийн бодлого ба Боомтын сэргэлт

Монгол Улс далайд гарцгүй, хуурай замын 42 боомт, агаарын замын дөрвөн боомттой. ОХУ-тай 29, БНХАУ-тай 13 боомтоор хиллэдэг. 2021 оны байдлаар авто замаар долоо, төмөр замаар гурав, агаарын замаар нэг боомт  холбогдож, үйл ажиллагаагаа явуулж байв. Боомтын хүчин чадлаар дэлхийн 160 улсаас 130-т эрэмбэлэгддэг. БНХАУ-тай 4709 км, ОХУ-тай 3543 км-ээр хиллэдэг. Монгол Улсын эдийн засаг ердөө 4 боомт дээр төвлөрдөг нь бараа бүтээгдэхүүний хомстол үүсгэх, үнийг өсөлт, бизнесийн үйл ажиллагаанд сөрөг нөлөөлж ирсэн.
Монгол Улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлж байгаа “Шинэ сэргэлтийн бодлого”, “Боомтын сэргэлт”-ийн хүрээнд хилийн боомтуудын үйл ажиллагааг сэргээж, гарцыг нэмэгдүүлэн, хилээр нэвтрүүлэх явцыг сайжруулж, экспортыг эрчимжүүлж чадсанаар нүүрсний экспортын хэмжээ 2019 оны 36.7 сая тонн байсан бол 2023 онд 69 сая тонн, 2024 онд 83.7 сая тоннд хүрч түүхэн дээд түвшинг тогтоолоо. 
Боомтын сэргэлтийн гарааг Засгийн газар Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын бүтээн байгуулалтаар эхлүүлж, бүтээн байгуулалтыг монгол инженерүүд богино хугацаанд хийж гүйцэтгэж дууссан юм. Ингэснээр  Монгол Улс нэгдүгээр зэрэглэлийн хүнд даацын буюу  жилд 30-50 сая тонн нүүрс тээвэрлэх хүчин чадал бүхий 230 км төмөр замыг ашиглалтад оруулж чадсан.
Энэхүү төмөр зам ашиглалтад орсноор хүнд даацын хэдэн мянган машинаар нүүрс тээвэрлэх явдал дуусгавар болж, цаг хугацаа болон эдийн засгийн алдагдлаа бууруулсан. Тодруулбал, авто замаар тээвэрлэж буй нүүрс тээврийн зардал 40 ам.доллароос найман ам.доллар болж, тонн тутамдаа дөрөв дахин буурах боломж бүрдээд буй. Үүнээс гадна Зүүнбаян өртөөнөөс хоёр дахь Замын-Үүд хэмээгдэх  экспорт, импортын шинэ гарц Зүүнбаян-Ханги чиглэлийн 226.9 км төмөр замыг 2022 онд ашиглалтад хүлээн авсан билээ. 
Боомтын сэргэлтийн хүрээнд Засгийн газар зургаан багц төсөл хэрэгжүүлж, төмөр замыг холбох, төмөр замын сүлжээг шинэчлэн сайжруулах, шинээр төмөр зам байгуулах, хилийн боомтуудыг хатуу хучилттай замаар холбох, онгоцны буудлуудын хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, хилийн боомтуудын хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, терминалуудыг байгуулах төслүүдийг хэрэгжүүлж, 5600 орчим километр урттай үндэсний төмөр замын сүлжээ бий болгож, “Транзит Монгол Улс” болох зорилт тавин ажиллаж байгаа юм.

 Д.Жаргалан

 Эх сурвалж: Монголын үнэн сонин №007/24634/