Ачийг нь яаж хариулах вэ...

С.БАТМЯГМАР 

/МХЗЭ-ийн Ахмад ажилтны холбооны гүйцэтгэх захирал/

Монгол Улсын Их сургуулийг 1975 онд дүүргээд инженерийн диплом гардан автал, Намын Төв Хорооны мэдэлд гэсэн хуваарь гарлаа. Учраа ч сайн олохгүй, айх гайхах зэрэгцэж, арай ядан тэр газрыг олж очвол, Эвлэлийн Төв Хорооноос захиалсан гээд албан томилолт бичиж өглөө. Эвлэлийн Төв Хороо гэдэг нь инженер хүнээр юу хийлгэдэг юм бол доо гэсэн шүү юм бодоод очтол, боловсон хүчний хэлтсээс 315-р өрөөнд 04 гэв. Ажилчин залуучуудын хэлтэс Ж.Бямба-Юу” гэсэн хаягтай хаалгыг тогшин орвол, залуухан хэрнээ буурал үстэй хүн сууж байна.
-Намайг боловсон хүчний хэлтсээс явууллаа. Би сая сургууль төгссөн юм аа гэж хэллээ. Их л асууж, шалгааж танилцах байхдаа гэх маягийн юм бодож байтал,
-Ямар сайн юм бэ. Манай хэлтсийнхэн Эрдэнэтэд хүн элсүүлэх гээд бүгд хөдөө явчихсан. Би ганцаараа сандарч байлаа. Чи үзэгтэй юу гэв.
-Байгаа гэсэн чинь,
-За наашаа суу, би хэлээд байя, чи бичээд бай гээд бичгийн цаас өглөө.
Шугамгүй цаасан дээр бараг бичиж байгаагүй болохоор муруй биччих вий гэж бодоод хичээх гэхээр хэлж байгааг нь гүйцэхгүй болчих гээд ер нь их сандарч байлаа. Маргааш нь дарга маань,
-Хэд хоногийн дараа нарийн бичгийн дарга нарын зөвлөлгөөн болно. Сургууль төгсөөд хуваарилагдаж ирсэн хүмүүсийн асуудлыг хэлэлцэнэ. Эвлэлийн тэмдгээ байнга зүүж бай. Эвлэлийн дүрмээ сайн уншаарай. Түдэв гуай нэгдүгээр нарийн бичгийн даргаар саяхан сонгогдсон шүү дээ. Энэ хүнтэй хэрхэн зохицож ажиллахаа ойлгохын тулд зохиол бүтээлийг нь сайн судлах хэрэгтэй. “Нүүдэл суудал”, “Уулын үер”-ийг нь уншчихна биз дээ гэж хэллээ.
За тэгээд, нөгөө зөвлөлгөөн болж бидний хэдэн хүнийг хэлэлцлээ. Надаас гадна, Хөдөөгийн залуучуудын хэлтэст Насанжаргал, Санхүүгийн хэлтэст Молотов, Ганчимэг нар ажиллах болов.
Миний эзэмшсэн мэргэжилтэй холбоотойгоор намайг Ажилчин залуучуудын хэлтэст Хөнгөн, хүнсний үйлдвэр, түлш, эрчим хүчний салбар хариуцсан зааварлагчаар баталлаа.
Хэд хоногийн дараа Түдэв дарга шинэ залуу ажилтнуудаа хүлээн авч уулзаад, маш өргөн хүрээтэй мэдээлэл хийж, үнэт зөвлөгөө сургамж, даалгавар өгч, хэрхэн яаж ажиллахыг ойлгуулж билээ.
Та нарыг 240 мянган хос нүд огт цавчилгүй ширтэн харж байгаа. Нэг л алдаа гаргавал бүгд нүд буруулчихна. Ялангуяа архи, тамхинаас хол явах хэрэгтэй. Хүн төрөлхтний асар том алдаа бол архи, тамхийг гаргаж авсан явдал. Хэрэв хүнд архи хэрэгтэй байсан бол спирт нэрдэг ямар нэгэн эрхтэн байх л ёстой, тамхи хэрэгтэй байсан бол утааг нь гаргах яндан байх л ёстой. Ийм юм байхгүйгээс хойш архи, тамхи хүнд хэрэггүй гэсэн үг. Орчин үеийн өндөр хөгжилтэй орны залуучууд бол нисдэг аппарат турших ч юм уу, спортын хүнд төрлөөр өрсөлдөх, эсвэл хүний мөр гараагүй өндөр уулын оргилд авирах зэрэг хүний оюун ухаан хүч чадал, авхаалж самбаа сорьсон үйл явдалд оролцож байгаад цаг бусаар эндэх явдал гардаг. Гэтэл манай монгол залуучуудын наснаасаа эрт хальсан шалтгааныг судалж үзэхэд, ёс суртахуун, эрүүл ахуйн наад захын мэдлэг, хүмүүжил, дадалгүйгээс болж, гадуур явж явж орж ирээд гараа ч угаалгүй хоймортоо сууж, чанасан махаа зооглож байгаад бохир гарын шар, эсвэл гэдэсний халдварт өвчин тусч өнгөрч байх жишээтэй. Ичмээр явдал биш үү гэх зэргийн үгс нь их л тод үлдэж билээ.
Маргааш нь намайг Түдэв дарга дуудлаа. Хуримын ордон баригдаж байгааг дуулсан биз дээ. Тэнд тавих том хивсийг Хивсний үйлдвэрт захиалчихсан байгаа. Чи одоо яваад оч. Аль шатандаа явж байгааг нь мэдээд ир гэлээ. Хэлтсийн ганц зааварлагч, тэгээд ч үйлдвэр хариуцуулсан болохоор надад ийм үүрэг оногдох нь аргагүй.
Очоод хариуцсан хүний нь сураглаж байгаад уулзтал урт түрийтэй хромон гуталтай, урт халимагтай Чойжилжав гэдэг хөдөө маягийн хүн байна. Дотроо түүнд хотын үйлдвэрт ажилладаг хөдөөний залуу гэж хоч өгчихөөд, нөгөө хивсний тухай баахан мэдээлэл аваад суурь машин нүргэлсэн сайхан том үйлдвэрийг үзчихээд гартал 17.00 цаг дөхөж байхаар нь явсаар байтал бараг ажил тарчихна биз гэж бодон шууд гэртээ харьчихлаа.
Маргааш нь ажилдаа дөнгөж иртэл бас л Түдэв дарга дуудлаа.
-Чи өчигдөр яав, Хивсний үйлдвэр дээр очсон уу?
-Очсоон, бүх мэдээллээ авсан.
-Тэгээд яагаад түүнийгээ ирж хэлэлгүй цаашаа алга болчихдог юм. Ерөөсөө оюутнууд гэдэг чинь их анархи хүмүүс. Хэдэн багш нартаа элдэв нэр хоч өгчихөөд л юу ч бодолгүй инээж хөхрөөд явцгааж байдаг. Чи одоо тэр оюутны байдлаасаа салах цаг чинь болсон шүү гэлээ.
- Би ч бүр намсхийж, “нээрээ би өчигдөр уулзсан хүнд хүртэл нэр хоч өгчихсөн байна шүү дээ” гэж бодон гэмшиж зогссонсон.
За тэгээд Эвлэлийн Төв Хороо гэдэг их айлын чөлөө завгүй оволзсон нүсэр ажлын эргүүлгэнд орчихоод нэлээд хэд хоног гүйж байтал манай хэлтсийнхэн томилолтоос цувран ирцгээлээ. Бямба-Юу даргаас гадна, Бавуудорж, Бадамдорж, Батсүрэн, Болд гээд олуулаа юм. Би зургаа дахь “Б” бөгөөд ганц эмэгтэй нь боллоо. Тэгтэл бас дөнгөж МУИС төгссөн И.Рэнчинханд нэмэгдлээ. За ийм олуулаа болсон юм чинь одоо л ажил нь хөнгөрөх байх гэж бодтол намайг Эрдэнэтэд ажилчин элсүүлэх ажлаар Төв аймагт томилолтоор явуулчихаж билээ. Тэр үед Эрдэнэтийн Уулын баяжуулах үйлдвэрийн цогцолборыг барих, эзэмшихэд залуучуудыг оролцуулах ажлыг Эвлэлийн Төв Хороо хариуцаж, 1000 гаруй залууг эвлэлийн илтгээлтээр элсүүлэн хүргэж өгөх ажлыг гардан зохион байгуулсан билээ. Тэд эхлээд бүтээн байгуулалтад оролцож, дараа нь Уулын баяжуулах үйлдвэрийн мэргэжлийн ажилчид, шинэ хотын үндсэн иргэд болж төлөвшсөн түүхтэй.
Манай хэлтэс нийт ажилчин залуучуудын хөдөлмөрийн идэвхийг өрнүүлэх, мэргэжлийн ур чадварыг дээшлүүлэх, бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах, тэднийг өв тэгш хүмүүжүүлэхэд чиглэсэн, “Өөрийн төлөө, дайчин нөхрийн төлөө” хөдөлгөөн, залуучуудын гавшгай бригад, залуучуудын хөдөлмөрийн алдар тэмдэглэх өдөр, ажил мэргэжлийн уралдаан зэрэг тодорхой ажлуудыг зохион байгуулж байлаа.
Мөн улс ардын аж ахуйн гол чухал объектуудыг “Гавшгай хөдөлмөрийн барилга байгууламж” болгон зарлаж, түүхт ой, тэмдэглэлт үйл явдлуудыг угтаж уралдаан зарлах, салбар бүрээс залуу аварга шалгаруулах зэрэг үйл ажиллагаа явуулж байв.
Тэргүүний залуучуудыг урамшуул­даг шагналыг “Хөдөлмөрийн алдар” медаль, “Залуу гавшгайч” тэмдэг, “Салбарын залуу аварга” цол зэргээр баяжуулж байлаа.
Үүний зэрэгцээ залуучуудын техникийн сэтгэлгээ, зохион бүтээх авьяас чадварыг хөгжүүлэхэд онцгой анхаарч байсан.
1976 онд энэ асуудлыг Эвлэлийн Төв Хорооны товчооны хурлаар хэлэлцэж “Залуучуудын Техникийн Бүтээл”- “ЗТБ” системийг баталж билээ. Энэ бол ясли, цэцэрлэгийн насны хүүхдээс эхлээд ажилчин, малчин залуучуудын техник сэтгэлгээг хөгжүүлэх цогц хөтөлбөр байсан юм. “ЗТБ” бол хүүхдийн сэтгэлгээг хөгжүүлэх монтессорын жааз, коссын шооноос эхлээд, хөдөлмөр хөнгөвчлөх, механикжуулах, автоматжуулах тоног төхөөрөмж бүтээх, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх хүртэлх бүх талын үйл ажиллагаа байлаа.
Манай хэлтэст энэ ажпыг нэг зааварлагчид хариуцуулж байснаа “Хүүхэд залуучуудын шинжлэх ухаан, техникийн бүтээлийн тасаг” шинээр байгуулж, эрхлэгчээр нь намайг томилсон юм. Мөн аймаг, хотын ХЗЭ-ийн хороодод энэ ажлыг хариуцсан зааварлагчийн орон тоог шинээр нэмж, нийслэлийн дүүргүүд, Дархан, Эрдэнэт хот, аймгийн төвүүдэд залуу техникчдийн клубүүд байгуулж, Залуу Техникчдийн Ордны үйл ажиллагааг өргөжүүлж, эрчимжүүлж байсан юм.
Түдэв дарга биднийг хүнтэй ажиллах, бичиж боловсруулах арга барилд өөрөө сургахын зэрэгцээ мэдлэг боловсролыг нь дээшлүүлэхэд маш их анхаардаг байсан. Гадаадад айлчлал хийхдээ эвлэлийн ажилтнуудаа давтан сургах, суралцуулах тухай гэрээг л чухалчилдаг юм байна гэж би хувьдаа ойлгодог байсан.
Өөрөөрөө жишээлж үзэхэд: 1976 онд юмсан. Түдэв дарга дуудлаа.
ГЧЗЭ-ийн дээд сургуульд арван хүн суралцуулахаар болсон. Хэлтэс бүрээс нэг хүн сонгож байгаа. Танай хэлтсээс чамайг явуулахаар бодож байна гэв.
Би маш их баярласан боловч төрөөд удаагүй байсан юм. Тэгээд, Яанаа, би олон хүүхэдтэй. Бага маань хэтэрхий жаахан, хөхүүл тул яагаад ч орхиод явах боломжгүй амьдралтай л даа гэлээ. Ийм сайхан боломжийг шүүрэн авч чадаагүйдээ ихэд харамсаж байсансан. Тэгээд манай хэлтсээс Рэнчинханд маань явсан л даа.
Хэдэн жилийн дараа дахиад ийм асуудлаар намайг дуудаж Комсомолын дээд сургуульд явуулъя гэсэн. Дарга маань, нөгөө нялх хүүхэд нь одоо том болсон байх гэж бодоо биз дээ. Тэгэхэд нь би дахиад төрчихсөн байсан юм. Оюутан байхдаа жирэмсэн болохоороо бүдүүрч байгаагаа мэдэгдэхээргүй хувцас хийж өмсөөд л хичээлдээ явсаар байгаад төрчихдөг. Хоёр гурван долоо хоноод хичээлдээ ордог байсан болохоор ажил дээрээ чгэсэн тэгээд л явчихсан л даа. Хариу хэлэхэд үнэхээр хэцүү байсан. Би өөрөө бол явж суралцахыг хүсэлгүй яах вэ. Гэвч ар тал маань үнэхээр хүнд болохоор аргагүйн эрхэнд үнэнээ хагас хугас хэллээ.
-Би таван хүүхэдтэй, гэр хороололд амьдардаг. Нөхөр маань тэднийгээ харж хамгаалаад байж чадахааргүй хүн л дээ, гээд л...
-Нөхөр чинь хаана юу хийдэг хүн бэ, гэх зэргийг асууж байснаа 
-За чи эндээс гараад, орон сууцны өргөдлөө бичээд Жамъянд өг гэж билээ.
Сургуульд суралцах хоёр удаагийн боломжоос татгалзсандаа харамсаж бас мэдлэг боловсролоо дээшлүүлж чадаагүйгээс ажлаа хохироох вий гэж санаа минь их зовж байсан. Тэр үед би тасгийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан юм.
Тэгтэл дараа жил нь дахиад дуудлаа. Чи хол явж чадахгүй бол Намын Дээд Сургуульд орвол яасан юм бэ гэж байна. Би ч шууд л хашгирах шахам, тэгье гэлээ. Тэгвэл яг одоо Хотын намын хороо руу яваад оч гэж байна. Тэнд очтол элсэлтийн шалгалт өгөх гээд хүмүүс нь цуглачихсан байсан. Шууд л үзгээ бариад л орчихсон. Тэр үед НДС-ийн сургалт нь орос хэл дээр явагддаг болоод нэг жилийн өмнө шалгалт авч хэлний бэлтгэлд суулгадаг байв.
Дараагийн намар нь Намын Дээд Сургуульдаа очсон чинь ангийнхан маань хэлний бэлтгэлдээ хамт суучихсан болохоор миний хувьд шилжиж ирсэн шинэ сурагч шиг л байв. Орос хэлний хичээл орж Туяа гэдэг багш шалгааж гарлаа.
Би ч жаахан эмээж, гэхдээ чадлынхаа хэрээр хичээгээд хариулаад л байв. Ямар сургууль төгссөн, хаана ажиллаж байсан, гэрлэсэн үү, хүүхэдтэй юу... энэ тэр гээд л. Би, таван хүүхэдтэй гээд хэлсэн чинь, давтаад асуулаа. Буруу л хэлчихсэн юм байхдаа гэж бодоод, арай өөрөөр хариулах гэж оролдлоо. Тэгтэл багш суудлаасаа босч ирээд,
-Батмягмар аа, монголоор ярья даа гэв.
-За багш аа, тэгье ээ гэсэн чинь,
-Би сая өөрөөс чинь хаана ажиллаж байсныг асуулаа.
-Би Эвлэлийн Төв Хороонд гэж хэлсэн юм аа,
-Тэгээд бас гэрлэсэн үү гэлээ.
-Би гэрлэсэн
-Хүүхэдтэй юу гэлээ
-Би таван хүүхэдтэй гэж хэлэх гээд байгаа юм л даа гэтэл
-Ваав, уучлаарай. Танай Түдэв дарга чинь манай сургууль дээр ирж лекц уншсан. Их яравгардуу ихэмсэг хүн шиг санагдсан. Тэгээд ч хүмүүс Түдэв гуайг их хатуу хүн, удирдлагадаа ажилладаг эмэгтэйчүүдийг хүүхэд төрүүлэхийг хориглодог гэж яриад байдаг  даа. Тэгээд л би өөрийг чинь Эвлэлийн Төв Хорооноос ирсэн гэхээр асуултаа сайн ойлгосонгүй юм болов уу гэж санасан юм. Уучлаарай. Нөхөд өө, ердөө гучин настай алдарт эх одонтой, шинэ сонсогчид баяр хүргэе, гэсэн чинь манай ангийнхан инээлдэж алга ташаад, би ичиж улайгаад бөөн юм болж билээ.
1985 онд НДС-ийг дүүргээд Дархан хотод ХЗЭ-ийн хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн даргаар томилогдон ажилласан юм. Тэр үед аймаг, хот, тусгай газрын ХЗЭ-ийн хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга 25 хүний 24 нь эрэгтэй байж билээ. Тэдний дунд Д.Насанжаргал маань Намын дээд сургууль төгсөөд Сэлэнгэ аймагт ажиллаж байсан юм. МХЗЭ-ийн их хурал дөхсөн тул Хотын ХЗЭ-ийн бага хурлаа хийх гээд бэлтгэж байв. Хотын Намын Хорооны нарийн бичгийн дарга Г.Донид гуай дуудаж, бага хурлын чинь илтгэлийг үзье гэв. Аваачаад өгчихлөө. Маргааш нь,
-Үгүй чи чинь Түдэвийн дэргэд ажиллаж байсан хүн гэсэндээ цаас нухаад сурчихаж. Өөлөх юм алгаа гэж хэлэхэд нь даргынхаа нэрийг сайнаар дуудуулсандаа хэрдээ л баяртай байсансан.
Дархан хотын эвлэлийн хорооны ажилтай Зулзагын голын жуулчны баазын даргыг хавсран ажилладаг байв. Мөн арав гаруй сонгуульт ажил нэмэгдэнэ. Ажлын ачаалал ихтэй, ядарсан үедээ “Монголчууд бид цөөхүүлээ учраас нэг хүн олон ажлыг давхар хийх шаардлагатай. Эвлэлийн ажилтан хүн хаана ч очсон, хэнтэй ч уулзсан тэр хүний ажил мэргэжлийг өөрөө эзэмшсэн мэт харилцах мэдлэг чадвартай байх ёстой” гэж Түдэв дарга хэлж байсан нь бодогдож хичээн зүтгэдэг байж билээ.
Тэнд таван жил ажиллахдаа сүүлийн гурван жилд нь эвлэлийнхээ системд эхний гурван байрт шалгарч хоёр жил дараалан гэр бүлээрээ гадаадад амрах урилгаар шагнагдаж байв. Мөн БХЛКЗЭ, ГЧЗЭ, ЧСЗЭ-ийн төв байгууллагуудын хүндтэй шагналыг ч хүртсэн. Ер нь ажлын амжилт ололт бүхэн минь ажлын гараагаа эхэлсэн Эвлэлийн Төв Хороо, Түдэв даргын удирдлаганд ажилласантай шууд холбоотой л доо.
Биднийг анх ажилд орохоос эхлээд л гадаад дотоодод томилолтоор явах бүртээ үзсэн харснаа сонин сэтгүүлд бич гэсэн шаардлага тавьдаг байснаас мэдээ, тэмдэглэл бичиж “Залуучуудын үнэн” сонин, “Залуу үе” сэтгүүлд гаргаад бичлэгийн шагнал авдаг байсан. Бүр сүүлд Энэтхэгт хуралд оролцсон тухайгаа хэний ч шахалтгүйгээр бичээд “Монголын эмэгтэйчүүд” сэтгүүлд өгчихөж байлаа.
Хэдэн жилийн өмнө манай сумын 90 жилийн ойд зориулсан ном гаргах болоход нутгийн зөвлөлд ажилладаг Бадарч ах надад хандаж, насаараа баг, бригадын даргаар ажилласан аавынхаа тухай бичиж өг гэсэн юм. Ш.Бадарч ах бол Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт, яруу найрагч, багш хүн л дээ.
Яагаад ч юм бэ, би үргэлж л аавынхаа тухай ямар нэгэн юм бичих юмсан гэж бодоод л явдаг боловч чухам яаж, юу бичихээ мэдэхгүй л байсан юм. Тэгээд тэр номонд зориулж дурсамж маягийн юм бичээд “Нутаг минь, эцэг минь” гэж гарчиглаад өгчихөв. Бадарч ах уншиж үзээд,
Чамайг ийм бичих найруулах авьяастайг багаас чинь мэдсэн бол ах нь улам хөгжүүлээд зохиолч болгодог байжээ гэлээ. Тэгэхэд нь би “Манайхан сурлага, урлагийн л авьяастай болохоос, уран зохиол бичдэг хүн байхгүйг та мэднэ дээ. Харин миний бичсэн зүйл танд аятайхан санагдаж байгаа бол Түдэв даргын нөлөө бизээ. Би сургууль төгсөөд л тэр хүний удирдлагад арваад жил ажилласан шүү дээ" гэв. Өө нээрэн тийм шүү дээ. Одоо л учрыг нь ойлголоо. Миний дүү юм бич, бич гэсэн уг нь намайг доргиосон л доо.
Тэгээд би ноднин жил бага насныхаа тухай “Хөдөөгийн хүүхэд” нэртэй дурсамж өгүүллээ цагаан сарын бэлгэнд зориулж хэвлүүлсэн юм.
Түүнийг минь Түдэв дарга маань ихэд урамшуулан үнэлж “Дал” сониндоо нийтлээд бас “хөдөөгийн хүүхдээс” хэрхэн “хотын хүүхэд” болсноо үргэлжлүүлэн бичих “даалгавар” өгсөн л дөө. Тэгээд би энэ жил “хотын хүүхдээ” гаргачихлаа.
Түдэв даргынхаа гараас МХЗЭ-ийн хэд хэдэн хүндтэй шагнал хүртэж бас хэдэн номон бэлэг гардаж авсан билээ. Гарын үсгээ зурж өгсөн “Монгол шагаа” номын хавтаснаа бичсэн гурван үг нь намайг байнга хөглөж бас хөөргөж байдаг юм.
Түдэв дарга маань ямар ч өндөр алдарт хүрсэн энгийн даруу байх, яаж ч их, бүр олон ажилд дарагдсан ч ая эвийг нь олоод амжуулж чадах, цагхугацаагдээд зэргээр үнэлж, өөрийн тогтоосон журамдаа үнэнч байхын үлгэр дуурайллыг биеэр үзүүлдэг хүн тул түүнээс олон юм шалгаагаад байх шаардлагагүй байдаг.
Ер нь Түдэв даргын ойр тойронд ажиллаж явсан хүмүүс бүгд л түргэн зуурт өсч өндийгөөд алдар хүндийн оргил руу авирч яваа нь харагддаг.
Надтай хамт Эвлэлийн Төв Хорооны босгыг алхсан Д.Насанжаргал маань Хүнс, Хөдөө Аж Ахуйн сайд болж, Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч, И.Рэнчинханд маань “Залуучуудын үнэн”, “Өнөөдөр” сонинд ажиллаж Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн цол тус тус хүртэж, Т.Молотов маань Нүүдлийн Соёл Иргэншлийн Академийн “Билгүүн номч” Академич, Монголын Сэтгүүлчдийн Нэгдсэн Эвлэлийн “Ган үзэгтэн” шагналт, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонтой алхаж явна.
Сайн хүний нөлөө, тусгал ихдээ их. Ийм аугаа хүний удирдлага, ивээлд багтаж ажлын гараагаа эхлээд өдий зэрэгтэй яваадаа үргэлж баярлан бахархаж байдаг юм.
Энэ хүн өнөөдөр ч биднийг үлгэрлэсэн хэвээр, “Бүтээлийн чуулган” 40 ботио гаргачихаад “Дал” сониноороо далласаар, дагуулсаар явна.

 Эх сурвалж: Монголын үнэн сонин №007/24634/