Доктор Л.Түдэвийн долоон үг

“Монголын үнэн” сонины эрхлэгч агсан Ц.Ганбат долоо хоногт ганц нэгхэн удаа сониноороо ирдэг Л.Түдэв эрхлэгчээс “Далан долоон үг дэлгэдэггүй юм аа гэхэд долоон үг хэлж өгч байгаач” хэмээн хүссэнээр “Доктор Л.Түдэвийн долоон үг” буланг нээсэн түүхтэй. Уг буланг 2007 оны нэгдүгээр сараас зургадугаар сарыг дуустал хөтлөхдөө Л.Түдэв эрхлэгч 24 өгүүллээ нийтлүүлсэн байдаг. Тэдгээр өгүүллийг эмхэтгэн ном болгон хэвлүүлсэн бөгөөд тухайн үеийн “Үнэн” сониныг захиалж байсан уншигчдад үнэгүй хүргэсэн юм. Эрхлэгч долоон үг, долоон агуулгад ямар их гүн гүнзгий агуулга багтааж байсныг эргэн нэг санацгаая.

СЭТГЭЛД ШИГСЭН ӨРГӨСНYYД

1. Эрүүл саруул, энэрэнгүй тусч, үнэнч, сониуч, итгэмхий цайлган, хүүхэд шиг ариун сайхан сэтгэлтэй гэж монгол хүнийг өрнөдийн жуулчид, эрдэмтэд бахархан бичиж байсан цаг саяхан билээ.

2. Гэтэл өнөөдөр зальхай хуурамч, хэрцгий догшин, шуналтай завхай, залхуу хойрго, сагсуу хөөргөн, авлигач, архичин монгол хүний тухай дэлхийн хэвлэлүүдэд цөөнгүй бичигдэх боллоо.

3. Сэтгэлийн эрүүл мэнд нь бохирдож, доройтож байгаагийн илэрхий болсон шинж тэмдэг гэж энэ байдалд диалектикийн биш дианектикийн оношилгоо тавигдаж байна.

4. Биеийн эрүүл мэндийг элдэв нян, хоруу бас осол эндэгдэл доройтуулдаг бол сэтгэлийн эрүүл мэндийг бохирдуулж, өвчлүүлдэг юм нь нийгмийн харилцаа байдаг.

5. Биеийн болоод сэтгэлийн эрүүл мэндэд олон талаар халтай харилцааг барууныхныг дуурайж ийнхүү хуулбарласан нь эрх мэдэлд авирсан цөөхөн, бүр хуруу дарам хэдхэн хүний сонголт байснаас бүх ард түмний, тэр тусмаа эсгий гэртэй малчдын сонголт биш тул биендээ тааруулалгүй шууд өмсчихсөн харийн хувцас байлаа.

6. Зах зээлийн харилцаа гэгч нь эд мөнгөний дарангуйлалд тулгуурласан хувиа хичээх, өрсөлдөх, хожоо хайх улмаар хямрал, авлига, дампуурал, ханш уналт, ажилгүйдэл, ядуурал дагуулсан, тэдгээр нь орчилдоо хамрагдсан хүн болгоны сэтгэлд өргөс болон шигээд сэтгэл санааны зовиур, бохирдлыг үүсгэдгээс баяжсан ч, хоосорсон нь аль аль нь эвдэрдэг сул талтай, суга таягтай харилцаа юмсанжээ.

7. Нийгмийн халдвартай захын болоод зээлийн энэ харилцааны өвчнөөс авардаггүй юмаа гэхэд илааршуулах буй заа хэмээн найдаж өөрсдийгөө төлөөлүүлэн сонгосон төр, засаг сонгогчдынхоо өмнө хүлээх үүрэгтэй, хариуцах хариуцлагатай, зохицуулах эрх мэдэлтэй атлаа улстөрчид, зах зээлчид /бизнес эрхлэгч/ холилдож нэгэн биед хувирснаар барахгүй хууль тогтоогч /УИХ-ын гишүүд/ хуулийг хэрэгжүүлэн гүйцэтгэгч /сайд/ гэдэг хоёр өөр үүрэг нэгэн биедээ үүрсэн “хоёр нутагтнууд” УИХ, гүйцэтгэх засаглал хоёрт нэг нэг хөлөөрөө зогсдог болсон гажуудлаас үүдэж, төрийн засаглалын хос хямралд унаад тэр нь бүх ард түмний “зүрхний шигдээс” үүсгэдэг болсоор удлаа.

Барууны сэтгэл зүйчдийн судалс­наар зах зээлийн харил­цааны орнуудад хүүхэд эхээс төрөхдөө л зүрх сэтгэлд нь 200-гаад өргөс /инграм/ шигчихсэн байдаг гэнэ. Эхийн хэвлийд аравхан сар тээгдэх тэр хугацаанд ээж нь эд мөнгөний хямралаас ч юм уу, гэр бүлийн түрэмгийллээс ч юм уу, эсвэл шударга бус өрсөлдөөн, ядуурал, ажилгүйдэл, дээрэмчин, хулгайч, архичны заналхийлэл мэтэд өртөх, бусдад хэл амаар доромжлуулах, хүнд сурталтай тулгарч авлига өгөхөөс аргагүйдэх гэхчилэн зах зээлийн харилцааны олон тооны өргөс /инграм/ олсон нь нялх үрийнх нь тархины бичлэгт туссанаар тийнхүү эхээс төрөхдөө бөөн өргөс шигээстэй, ууртай, уйланхай амьтан гарч ирдэг ажээ. Тэр бүхнийг харгалзан үздэг ухаалаг төр, засагтай орнууд тухайлбал, Канад улсад хүүхдийг хамгийн түрүүнд үнэ төлбөргүй эмчилдэг. Сингапурт хүүхдийн цэцэрлэгийн багш нь бусад багш нараас өндөр цалинтай, Английн сургуулиудад хүүхдийг алдаа дутагдлаар нь муулдаггүй, харин магтаж тэр алдаанаасаа сурахыг зөвлөдөг, Германд үнэ төлбөргүй сургадаг гэхчилэн хөрөнгөтөн орны баримт олныг дурдаж болно. Монгол хүн ч гэсэн шатар тоглохдоо ганц өнчин хүү үлдчихвэл “иддэггүй” жудагтай байсан цаг ч бий.

Сэтгэлийн эрүүл мэнд бол биеийн эрүүл мэндийн нэгэн гол болзол тул нийгмийнхээ гишүүдийг ч, нийгмийг удирдах эрх мэдэлтнүүдийн ч сэтгэлийг ариусгах, тэд ч сэтгэлээрээ ариусах, сэтгэлд шивээстэй өргөсүүдээсээ чөлөөлөгдөх, шинээр өргөс шаахаас сэрэмжлэх, үүний тулд сэтгэцийн болон сэтгэлийн эрүүл мэндийг хамгаалах хууль буй болгох, бүх шатны сургуулиудад “Сэтгэлийн эрүүл мэнд” /Дианетика/сургалт буй болгох шаардлагатай байна.

Жич. Япончууд хулгай хийсэн, хэрэг тарьсан хүнийг эхлээд шоронд биш сэтгэл мэдрэлийн эмнэлэгт аваачдаг нь нэг л юм хэлээд байна даа!

Эрүүдүүлсэн эрүүл энх

1. Хүний эрүүнээс барьж үзэхийг монгол хүн цээрлэдэг байв. Учир нь, хүний маханд буйлсан махчин идэх гэсэн хүнээ ийнхүү эрүүдэн тэмтэрч тарга тэвээргийг нь шинждэг гэсэн домогтой билээ. Хожим Манжийн дарангуйлалд орохын цагт харийн хатуу хуулийн талхинд “есөн эрүү” гэдэг олон зэрэглэлтэй ял тогтоож гэмтэн гэгдсэн хүнийг эрүүнээс нь барьж хацар дээр нь шаахайдан тамладаг байснаас “эрүү шүүлт” хэмээх нэр томъёо гарсан байжээ.

2. Эрүү шүүлтийн хамгийн эхний, хөнгөн гэгдэх ял нь шаахайдах байсан бөгөөд хэдэн удаа шаахайдахыг яллагчид тогтоодог. Шаахайдуулсан хүн хацрын махаа барьж, аягүй бол эрүү нь хугар-даг удаа ч цөөнгүй гарчээ. Тэр аюумшигтай зэрлэг шийтгэлээс монголчууд ангижраад нэгэн зуун жил өнгөрч байгаа ч нэр томьёо нь өнөө хүртэл биднийг дагалдсаар…

3. Эрүүдэх, Эрүүгийн хууль гэдэг ёоз муутай үгийг хэрэглэсээр байгаа нь амны бэлгэгүй явдал гэж хуучны хүмүүс цэрвэдэг байлаа. Харин тэр үгтэй төстэй өөр нэгэн нэр томъёо буюу эрүүл энх сэдвээр ярих гэснээ “эрүү шүүлт” рүү хальтирчихваа гэж бүү бодоорой. Өнөө үед бараг хүн болгоныг ил, далдаар “эрүүдэж” байгаа зүйл бол эрүүл энх хэмээх ойлголтод шилжээд байна.

4. “Эрүүл энхийн төлөө энэрэнгүй хүмүүнлэг иргэний нийгэм байгуулах болно” гэж улстөрчид нэг бус удаа тунхаглаж, оноо авч, олбог зузаалсаар байгаа боловч олон түмэн хүүхдээс эхлээд хөгш-дөө хүртэл гэм зэмгүй яваа хэрнээ “эрүүл энхийн эрүүдэлт” дор аж төрж байна. Хэн, юугаар “эрүүдэж” байгааг хэлүүлэлтгүй мэдэхээр болчихоод байна.

5. Манай улсын хүн амын тэн хагас нь нийслэл хотын нүүрстөрөгчийн дутуу исэл, хүхэрлэг хий, азотын давхар исэл, хар тугалганы болон тоосны агууламж нь хэрээс хэд дахин хэтэрсэн хорт утаагаар байнга утуулж, зуун мянгаас хол давсан машин тэрэгний дуу шуугианд дөжирсөөр амьсгаа нь бөглөрч, чих нь дүлийрэх “эрүүдэлтэд” толгой дараалан автаж дээр нь ямар ч хууль, хязгаарлал хайхардаггүй архи, тамхины үйлдвэрлэл, худалдааны  дарангуйлалд ухаан мэдрэл, уушги, зүрхээ “шаахайдуулсаар” одоо хотын цэргийн насны идэрчүүдийн тал хувь нь эрүүл мэндээрээ эх орноо хамгаалах албанд тэнцдэггүй болоод байгаагаар зогсоогүй тэдний дүү нар, бага балчир хүүхдийн сульдаагаар бүс нутагтаа тэргүүлдэг, улмаар архичин, тамхичнаараа дэлхийд эхний таван байрнаас буудаггүй болсныг олон улсад мэддэг, гайхдагтаа хүрчээ.

6. Хордлого, хомсдол, хохирол, хомхойрол, хийрхэл гэхчилэн нийгмийн “эрүүдэлтэд” хүн ам эрэмдэг зэрэмдэг болсоор байна. Хортой, хоргүй хавдрын өвчнөөр жилдээ 3000 гаруй хүн, хохирол, ослоор жилд 2603 хүн, зүрх судасны өвчнөөр жилд 5808 хүн, бусдын “хүнд гарт” 1500-2000 гаруй хүн цаг бусаар нас барж байна. Энэ нь хуруу дарам цөөхөн хүн амтай манай улсад хэтийдсэн их тоо, үндэсний гамшиг гэхээс өөр тодорхойлолтгүй баримт!

7. “Эрүүдүүлсэн эрүүл мэнд” гэсний нэгдэх “эрүү” нь хордлого юм. Манай улсад гол төлөв нийслэлд бөөгнөрсөн 1300 гаруй үйлдвэр аж ахуйн газарт жил бүр 3800 тонн химийн бодис хэрэглээд 700 тонныг нь усанд, 70 гаруй тонныг нь агаарт, 600 тонныг нь хөрсөнд хаядгаас жил бүр 1240 хүн хорддог агаад химийн бодисонд гүн хордсон 622 хүн байгаагийн 400 нь эмчийн хяналтад орохоос аргагүй болжээ. Одоо “алт” гэдэг шар шулмын өвчнөөс болж хүмүүс байтугай мал мөнгөн усны хордлогод өртөх боллоо. Дээр нь эмийн, архины, хоол хүнсний хордлогыг нэмбэл хүн ам жинхэнэ гамшигт “хортой нөхцөлд” амьдарч байна. 2001 оноос 2004 онд 1320 хүн хордсоны 70 хувь нь эмийн хордлого байсныг тогтоожээ. Эмээр эдгэрдэг байтал хордоно гэдэг гунигтайяа!

Эрүүл мэндийн эрүүдлэгийн өөр нэг хэлбэр нь “хийрхэл” юм. Монголын хүн амын бараг 70 хувь нь дарамттай, дөрвөн хүн бүрийн нэг нь сэтгэцийн ямар нэгэн гажигтай байна гэсэн судалгаа эрүүл мэндийн дэлхийн байгууллагын шугамаар гарчээ. Хүнд суртал, хөшүүн зэрлэг байдал, хүчирхийлэл, хэнээрхлийн “эрүү шүүлт” хүмүүсийн сэтгэлийг сэвтүүлсээр байна. Албан ёсны мэдээгээр Шар хадны сэтгэл мэдрэлийн эмнэлэгт сүүлийн 10 жилд 13000 хүн эмчлүүлжээ. Ер нь 50 мянган хүн сэтгэцийн ноцтой өвчтэй байгаагийн 40 хувь нь хүүхэд ажээ. Тэд хамгийн их дарамтлагдаж /стресс/ байгаа хэрэг!

Сэтгэцийн эрүүл мэндийн тухай хууль 2000 онд гарсан боловч тэр нь хууль биш гууль юм гэлтэй. Түүнийг хэрэгжүүлэх Засгийн газрын хөтөлбөр хоёр жилийн дараа гарсан ч хэрэгжсэн юм бараг алга. Харин Эрдэнэбаяр эмч л ганц дайчин болон сэтггэцийг эрүүлжүүлэх тухай ярьсаар байна. Түүнийг сонсох нь байтугай ажлаас нь халах гээд байдаг ийм нөхцөлд Эрүүл мэндийн яамыг бас эрүүлжүүлмээр болж уу гэмээр байна.

Эрүүл мэндийн эрүүдлэгийн бас нэг үзэгдэл нь хомсдол юм. Оюуны болон биеийн хомсдол нүүрлэсний гол гэмтэн нь нийгмийн тогтолцоо болоод байна. Нийгмийн баримжаагүй зах зээл ноёрхох болсноос үйлдвэрийн осол, гудамжны болон автын аюул, төрөхийн хүндрэл, эмчилгээний алдаа, удамшлын гай, архидалт, мансуурал зэрэг шалтгаануудаар оюуны гэх хомсдол гаарч, бие махбодын хувьд өөрөөс шалтгаалаагүй хохиролд өртөж тахир татуугийн эгнээнд орж, өнөөгийн тогтоосон эерэг үгээр хөгжлийн бэрхшээлтэй /ХӨБЭ/ гэдэг иргэд улам олширсоор байна. Нэгэн зуун хорин мянган хүн ХӨБЭ буюу хөгжлийн бэрхшээлтэй болчихоод байгаагийн 52 мянга нь өнөөх л хүүхэд юм. Хойч үеэ, эх орноо хөгжүүлэх хүмүүсээ нас биед хүрээгүй явахад нь хөгжлийн бэрхшээлтэй болгоод байдаг нь мунхгийн гай!

Хомхойрол гэж бас нэгэн “эрүүдэлт” хүн ардын эрүүл мэндийг сүйтгэж дотроос нь хөнөөж эхэллээ. Гадаадын будагтай, будаггүй элдэв ус, бялуу, чихэр боовыг хүүхдүүд нь нүд анин залгицгааж, панзчингууд нь улс орноо бусдаас хараат болтол нь гаднаас зөөсөөр, сүүгээр угжуулж, сүүл хөхдөг асан монгол хүүхдүүдээ яс сийрэгжүүлдэг хийжүүлсэн түлэнхий ус кола, пепсигээр угждагтаа хүрсэн нь айл гэр байтугай улс орны аюулгүй байдалд муу гэм тавих хэмжээнд хэдийнэ хүрчээ. Гурилынхаа хэрэгцээг өөрөө хангадаг байсан улс маань гурилын хэрэгцээнийхээ 70 хувь, төмс, хүнсний ногооны 50 хувь, сүү, цагаан идээнийхээ 30 хувь, ундаа хэмээн авгайлсан усны 80 хүртэлх хувийг гадаадаас зөөдөг боллоо.

Монгол Улсын шинэ Үндсэн хуульд “иргэд эрүүл мэндээ хамгаалуулах, эмнэлгийн тусламж авах эрхтэй” гээд заачихсан. Гэтэл эмнэлгийн тусламжийг улс орондоо авч чадахгүйд хүрсэн хүмүүс урд хөрш рүү явж жил бүр 50-60 тэрбум төгрөг гадагш нь урсгадаг боллоо. Эмч нарын цалин, хангамж маш муу, эмнэлгийн тоног төхөөрөмж ихэд хоцрогдсон, эмчийн хөдөлмөрийг үнэлдэггүй, ажиллах нөхцөл туйлын хүнд, 100 гаруй сумд эмч дутуу учир эмчээс хамаарахгүйгээр иргэдийн эрүүл мэндийг хохироодог хүчин зүйлийг зэрвэс дурдахад ийм байна. Төр, засгийн мэдэлд байгаа, мэдэлд байтугай ивээлд байх ёстой хоёр гол салбар буюу эрүүл мэнд, боловсролд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хоёроос хэтрэхээргүй өчүүхэн хувийг төсөвлөн өгдөг харамч гартнуудын олбогийг нь халаагүй цагт ард түмэн элэн бүтэн явах найдлага алга аа!

Эмнэвэл эдгэртэл нь

Тэтгэвэл тэнхэртэл нь гэсэн бодлогыг төрдөө тулган хүлээлгэмээр байна.

Үргэлжлэл бий.

 Эх сурвалж: Монголын үнэн сонин №008/24635/