1924 оны Үндсэн хууль, түүний агуулга, зангилаа

МАН-ын дэргэдэх Социал демократ Монголын залуучуудын холбооноос их жанжин Д.Сүхбаатарын мэндэлсний 132 жилийн ойг тохиолдуулан “Монголын түүх” олимпиадыг Улаанбаатар хотод амжилттай зохион байгуулсан. Олимпиадын эхний даваанд Монгол Улсын өнцөг булан бүрээс 1071 сурагч ирж оролцсон бөгөөд тэднээс 58 нь хоёрын даваанд тунан үлдэж, эсээ бичлэгийн төрлөөр өрсөлдөн шилдгүүд тодорсон билээ. Уг олимпиадын эхний гурван байрт шалгарсан оролцогчийн эсээг бид өмнө нь хүргэсэн. Энэ дугаартаа олимпиадын тусгай байрт орсон Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын ерөнхий боловсролын нэгдүгээр сургуулийн сурагч Б.Дэлгэрцэцэг, нийслэлийн 24 дүгээр сургуулийн сурагч Э.Цэлмэг нарын эсээг хүргэж байна.

“Монголын түүх” олимпиад багш нарын хичээл зүтгэл, ур чадварыг үнэлэн шилдэг заах аргын нэгдлийг шалгаруулснаараа онцлогтой. Сурагчдын оролцоо, онооны эрэмбэ зэргээрээ тэргүүлсэн сургуулиудын заах аргын нэгдлийн багш нарыг танилцуулъя.

Нийслэлийн ерөнхий боловсролын 24 дүгээр сургуулийн сурагч Э.Цэлмэг

Түүхийн хуудас бүр өөр өөрийн өнгө төрх, үнэ цэн бүхий чухал шинжтэй. Өнөөгийн Монголын нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн тогтолцоо тэртээ 1924 онд үндэс сууриа тавьсан билээ.

Хаант засгийн сүүлийн өдөр, шинэ эриний эхлэл нь 1924 оны арваннэгдүгээр сарын  26-нд Монголын түүхэн дэх анхны Үндсэн хууль батлагдсан явдал байв. Уг хуулиар хаант засгийг халж, оронд нь ард олноос сонгогдсон Улсын Их Хурал төрийн эрх барих дээд байгууллага болсон билээ. Энэ нь олон жил бугшсан феодал ноёдын эрх хэмжээг хязгаарлаж, Монголын нийгмийн давхарга, бүтцэд цоо шинэ эргэлтийн цэг болсон юм. Мөн ард түмэнд сонгох болон сонгогдох эрх нээлттэй болов. Эр, эм хүйс болон нийгмийн давхаргыг үл харгалзан 18 наснаас дээш, сэтгэцийн өвчингүй болоод феодал ноёд, хар шар хутагт хувилгаадаас бусад бүх хүн сонгуульд оролцох эрхтэйг заасан байдаг. Энэхүү хууль нь Ази тивд хамгийн анхны эмэгтэй хүний эрхийг эрэгтэй хүнтэй тэгш авч үзсэнээрээ бусад оронд үлгэр дуурайл болсон хэрэг гэж би хувьдаа бодсон.

Үүний дээр хувийн өмчтэй байхыг зөвшөөрч, шашин шүтэх эс шүтэх эрхтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж, хэвлэн нийтлэх, сурч боловсрох, мөн жагсаал цуглаан хийх эрхтэй хэмээн заасан байдаг. Мөн шашныг төрөөс тусгаарласан нь шашинд хязгаар хэмжээ тогтоох, ард олны боловсрол, соён гэгээрэлд чухал нөлөө үзүүлсэн билээ. Анхны гэх юм бүхэн тухайн зүйлийн хувь заяаны замналыг тодорхойлох хамгаас чухал үндэс суурь нь болдог. Монгол Ардын Намын III, Улсын Анхдугаар Их хурлаар батлагдсан энэхүү баримт бичиг нь өнөөгийн Монголын нийгмийн өнгө төрх, хэв маяг бүрэлдэн тогтох суурь нь болж, Хэмжээт цаазат хаант улсаас Бүгд Найрамдах улс болсон.

Тус Үндсэн хууль нь хэдийгээр эрх чөлөөт, хөрөнгөтний, либерал зарчимтай ч бүх зүйл нь тодорхой хязгаартай байснаас гадна түүхэн авцалдаа, бодлого шийдвэрийг харахад үнэн хэрэгтээ цаасан дээр бичигдсэн төдий зүйл байжээ. Хуулийг боловсруулахад Зөвлөлт Холбоот улсын оролцоо их байсан ба С.Всесвятский, Э.Ринчино зэрэг төлөөлөгчид оролцсон байдаг. Тэднийг тухайн үеийн ЗХУ-ын 1919 оны хуулийг шууд шахуу орчуулан тухайн үеийн Монголын нийгмийн байдалтай уялдуулан Үндсэн хуулийг найруулсан гэж үздэг.

Тухайн үед геополитикийн нөхцөл байдлаас үүдэн ЗХУ-ын бодлогод тааруулж ажиллах хэрэгтэй байсан нь Үндсэн хууль бичигдмэл төдий зүйл болгоход хүргэж байсан. Хувийн хөрөнгийг хавчин хаах, лам нарыг боолчлох, улс төрийн барууны үзэлтнүүдийг хэлмэгдүүлэх мэтийн ёс бус үйл газар авч байснаас үүдэн дүрвэх хөдөлгөөн, бослого, эдийн засгийн сулрал нүүрлэж эхэлсэн. Ийнхүү 1932 оны зунаас хууль ёсны “Шинэ эргэлтийн бодлого” хэрэгжүүлж эхэлсэн.

1924 оны Үндсэн хууль болбоос хэдий ЗХУ-ын нөлөө орсон ч Монголчууд өөрсдийн эрх ашиг, соёл, нийгэмдээ тохируулж чадсан анхны хууль, баримт бичиг байв. Үндсэн хуулиа баталснаар тусгаар тогтнолоо бэхжүүлсэн хэрэг болсон юм. Мөн анхны гэхэд Азид үлгэр дуурайл болсон монголчуудын чухал баримт бичиг болой.

Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын ерөнхий боловсролын Нэгдүгээр сургуулийн сурагч Б.Дэлгэрцэцэг

Үндсэн хууль гэдэг нь тухайн улсын нийгэм, эдийн засаг, улс төр, боловсрол, соёл урлаг зэрэг бүхий л салбарын хоорондын харилцаа, мөн хүний эрх эрх чөлөөг тусгасан баримт бичиг гэж би боддог. Аливаа улс Үндсэн хуульгүйгээр амар амгалан оршино гэдэг нь одоо үед их амаргүй болсон. Монгол Улс түүхэндээ дөрвөн удаа Үндсэн хууль баталж байсан бөгөөд түүний хамгийн анхных нь 1924 оны Үндсэн хууль юм.

1924 оны Үндсэн хууль нь Монгол Улсыг Бүгд Найрамдах засаглалд шилжүүлсэн чухал хууль юм. 1921 онд Ардын хувьсгал гарч Монгол Улс хэмжээт эрхт хаант засагтай болсон. Ерөнхийдөө энэ үеэс Монголын ноёд язгууртнууд, нөлөө бүхий удирдагчид Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулж эхэлсэн юм. Ардын хувьсгал гарсны дараагаар 1924 он хүртэл Богд хаан ба Засгийн газрын хоорондын харилцааг зохицуулсан гэрээ бичгийг түүхэнд “Тангаргийн бичиг” гэж нэрлэсэн байдаг. Энэ нь тухайн үедээ Үндсэн хуулийн үүрэг гүйцэтгэж байв.

1922 он гэхэд Д.Бодоо, Ж.Цэвээн нар тус тус нэг төсөл боловсруулсан байсан ч Д.Бодоог хилс хэрэгт гүтгэн цаазалснаар энэ хэрэггүй болсон юм. 1922 оны тавдугаар сарын 29-нд Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах комиссыг шүүх яамны сайд Н.Магсаржаваар ахлуулан Бат-Очир, Цэвээн нарыг томилжээ. Ингэж явсаар 1924 оны тавдугаар 20-ны өдөр Богд гэгээн таалал төгсөж мөн оны зургадугаар сарын 7-нд Монгол Улсыг Бүгд Найрамдах засаглалд шилжүүлэх шийдвэр гарчээ. Энэ үед Монголыг холоос ажиглаж байсан ЗХУ 1924 оны хавар коминтерны төлөөлөгч С.Всесвятскийг Мон­голд ирүүлсэн. С.Всесвятский Монгол ирмэгцээ Үндсэн хууль боловсруулж байсан комис­сыг өөрчлөн ЗХУ-ын 1918 оны Үндсэн хуулийг бараг тэр чи­гээр нь хуулбарласан төсөл бо­ловсруулсан ба түүнийгээ улсын Анхдугаар Их хурлаар оруулжээ.

1924 оны арваннэгдүгээр сарын 8-28-ны хооронд БНМАУ-ын Анхдугаар Их хурал хуралдаж шинэ Үндсэн хуулиа хэлэлцэж арваннэгдүгээр сарын 26-нд бүгд санал нэгтэй баталжээ. Энэ Үндсэн хуульд улсын нэрийг БНМАУ, нийслэлийн нэрийг Улаанбаатар хот болгож оны цолыг хэвээр үлдээсэн байдаг.

1924 оны Үндсэн хууль зургаан бүлэг, 50 зүйлтэй бөгөөд түүнд “Монгол Улсын иргэд гарал угсаа, шашин шүтлэг, эр эм хүйс ялгалгүй бүгд тэгш эрхтэй байна” мөн улс төрийн тогтолцоог хуульчлахдаа “Төрийн эрх барих дээд байгууллага УИХ байна” гэж заажээ. 

Гэвч энэхүү Үндсэн хууль нь зарим хүний сонгох ба сонгогдох эрхийг хязгаарласан бөгөөд эрхээ хасуулсан хүмүүс нь хуучны хутагт хувилгаад, ноёд тайж нар, сүм хийдэд суух санваартан лам нар, өмнө ял авч байсан хүмүүс, сэтгэцийн өөрчлөлтэй хүмүүс зэрэг юм.

Энэхүү Үндсэн хуул нь нэг талаараа иргэдээ ялгаварлан гадуурхаж, шахан хавчсан хууль болсон гэдэг ч нөгөө талаараа Монголын тусгаар тогтнолыг баталгаажуулж өгөх үндэс суурийг тавихад ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн юм.

Эх сурвалж: Монголын үнэн сонин №008/24635/