Уран зохиолын галт шувуу

Модернист, зохиолч, яруу найрагч, орчуулагч Владимир Набоковыг “Дэлхийн хүн”-ээр онцоллоо.  Эрвээхэй цуглуулж, шатрын бодлого зохиож, дэлхийн уран зохиол сэдвээр жигтэй лекц уншдаг, зөрчилдөөнтэй зан чанар, ер бусын хоббитой тэрбээр амьдралынхаа туршид ойр тойрныхоо хүмүүсийг цочирдуулж, гайхшируулж иржээ. “Лолита” номоороо дэлхий даяар алдаршин, санхүүгийн хараат бус нэгэн болсон ч Нобелийн шагнал хүртэх эрхээ хасуулсан.  Утга зохиолын салбарын Нобелийн шагналд арван удаа нэр дэвшүүлсэн ч зөвлөлийн гишүүдийн хатуу шалгуурт “Лолита”-гаараа бүдэрдэг. Набоков “Би Орост төрж, Англид боловсрол эзэмшсэн, Францын уран зохиолын чиглэлээр суралцаж, Германд арван таван жил амьдарсан Америкийн зохиолч. Гэхдээ тархи минь англи, зүрх минь орос, чих франц хэлийг илүүд үздэг” хэмээн өөрийгөө тодорхойлсон.  Тэрбээр орос ардын үлгэрт гардаг галт шувуу Сирин гэх нууц нэрээр эхэн үеийн бүтээлүүдээ хэвлүүлжээ.

Хэрмэл зохиолч

Владимир Набоков Санкт-Петербург хотод  язгууртны гэр бүлд 1899 онд мэндэлжээ. Түүний аав Владимир сэтгүүлч, нийтлэлч бол өвөө Дмитрий нь Хуульзүйн сайд байлаа. Бага насныхаа тухай дурсамждаа  “1914 оны зун анхны шүлгээ бичиж билээ. Нагац ах Владимир Рукавишников нас барахдаа бүх  хөрөнгө, эдлэнгээ надад гэрээслэн үлдээв. Ингэж би анхны яруу найргийн түүврээ хувийн зардлаар хэвлүүлж байлаа. Эргээд уншихад хэтэрхий усан шүлгүүдтэй учир дахиж тэр номоо хэвлүүлээгүй. Аавын найз, Тенишевскийн сургуулийн захирал В.Гиппиус “Танай хүү хэзээ ч зохиолч болохгүй” гэж хэлснийг мартдаггүй юм. Аав минь уламжлалыг хүндэлдэг,  либерал үзэлтэн байсан” гэжээ.  1917 оны хувьсгалын дараа Набоковын гэр бүл Санкт-Петербургээс зугтаж, Крымийг зорив. Татар маягийн тосгон,  далайн эрэг,  дуу чимээ хүртэл тэдэнд харь мэт санагдсан гэдэг.  Хувьсгалаас зугтсан язгууртнуудын хамт Ливадияд суурьшжээ. Энд яруу найрагч Максимилиан Волошинтэй танилцуулан яруу найргийн талаар ярилцан хүү ч дахин шүлэг бичиж эхлэв. Крымд амьдрахдаа “Шүлэг ба диаграмм” тэмдэглэл хөтлөн,  эрвээхэйн тухай нийтлэл бичсэнээ хожим Англид хэвлүүлжээ. Большевикууд 1919 онд Крымд тулж ирэхэд Набаковын гэр бүл эх орноо үүрд орхив. Константинополийг зорих  хөлөг онгоц Оросын язгууртнуудын сүүлчийн найдвар байлаа. Хөлөгт амжиж суусан Владимир Набоков 20 насныхаа төрсөн өдрөөр Грекийн эрэгт хүрчээ. Тухайн үед авга ах Константин Набоков  Их Британид Оросын Элчин сайдаар ажиллаж байсан учир Афинаар дамжин Лондонг зорилоо. Тэд Санкт-Петербургээс зугтахдаа эдлэн газар, тансаг байшингаа худалдаж амжилгүй орхин, үнэт эдлэл, бэлэн мөнгөө авч гарчээ. Лондонд ирээд үнэт эдлэлүүдээ худалдан Стэнхоп цэцэрлэгт хүрээлэнгийн ойролцоо орон сууц түрээслэн төвхнөв.   Владимир Кембрижийн их сургуульд элссэн байна. Долоон наснаасаа шавьж судлалыг сонирхсон залуу биологийн ангид бүртгүүлсэн ч Оросын яруу найргийг судлан, англи руу орчуулж байлаа. Мөн Оросын уран зохиол, соёлын “Славян” нийгэмлэгийг үүсгэн байгуулж, их сургуулийнхаа хөлбөмбөгийн багийн хаалгач болжээ. Залуу Набоков Кантаб хэмээх нууц нэрээр шүлэг бичиж байлаа. Аав, ээж нь Германд суурьшсан найз, садан төрлүүдтэйгээ ойр амьдрахаар Берлин рүү нүүхэд Владимир Лондонд үлдэв. Аав нь Оросын цагаач сэхээтнүүдтэй хамтран “Руль” сониныг эрхлэн гаргаж байлаа. Тэрбээр хүүгийнхээ шүлгүүдийг Влад Сирин нэрээр сониндоо нийтлэх болов. Нэрний тухайд зохиолч хожим “Хэдэн зууны өмнө Оросын ойд Сирин гэдэг гайхамшигтай шувуу амьдардаг байж. Энэ бол үлгэрт гардаг галт шувуу бөгөөд алтан далавч нь Оросын урлагийн сүнс юм” гэж ярьжээ. 1922 оны гуравдугаар сард  Улаан өндөгний баяраар аав нь бусдын гарт амиа алдав. Берлиний Филармонийн тоглолтын үеэр болсон аллага Владимир Набоковыг цочирдуулж, хар дарсан зүүд шиг олон жил тарчлаажээ. Их сургуулиа төгсөөд Берлинд ирэв.

Эдийн хоосрол ба оюун санааны аз жаргал

Берлинд Набоков франц, англи хэл, теннис, боксын багшаар ажиллаж, орчуулга хийн амьдралаа залгуулна. Берлин 1920-оод оны эхэн үед Оросын цагаачлалын төв байв. Хувьсгалаас зугтсан зохиолч, дипломатч, зураач, улстөрч, язгуурнууд тэргүүтэй  300 мянга гаруй хүн энэ хотоор дамжин Европт тархжээ. Тэдэнд зориулсан хэвлэлийн газар,  номын дэлгүүрүүд олноор нээгджээ. Тийм ч учраас Берлинийг Оросын цагаачлалын утга зохиолын нийслэл гэж нэрлэдэг. Владимир Набоков утга зохиолын орчинд уусаж, Леонид Чацкий, Глеб Струве нартай хамтран “Дугуй ширээний ахан дүүс” нууц дугуйланг байгуулав. Энэ хугацаанд түүний хамгийн дотнын найз нь ихэмсэг Иван Лукаш байлаа. Тэд “Ахашверош”, “Хөх шувуу”, “Амьд ус”, “Локомот” зохиолд хамтран ажилласан. Владимир Набоковын анхны ном Берлинд 1922 онд хэвлэгдэв. Дараа жил нь Берлин дэх цагаачдын буяны  уулзалт дээр эхнэр Вера Слонимтой танилцжээ. Слонимын гэр бүл тогтворгүй зан авиртай Набоковт дургүй байсан ч 1925 онд охин нь нууцаар гэрлэлтээ бүртгүүлсэн байна. Хэдий эд материалын хувьд ядруухан ч Набоковын оюун санаа аз жаргалаар цалгиж байлаа. Хуримынхаа дараа “Машенка” анхны романаа Сирин нэрээр хэвлүүлжээ. Энэхүү роман нь түүнд залуу үеийн хамгийн авьяаслаг зохиолчдын нэг гэх алдрыг авчирсан. Удалгүй гайхамшигт шатарчны тухай “Лужингийн хамгаалалт”  романаа бичжээ.  1933 онд нацистууд засгийн эрхэнд гарч, Германы цаг төр хурцдав. Улс төр, нийгмийн үйл явдлуудад онцгой хариу үйлдэл үзүүлэх болсныг Набоков “Толгой таслах урилга” романаараа илэрхийлжээ. Амаргүй цаг үеийг гийгүүлж 1934 онд Набоковын гэр бүлд хүү төрлөө. Үндэс угсаагаар ялгаварлах үзэл Германд түгж Вера Набокова ажлаасаа халагдав. Хавчлага илт нэмэгдсэн 1937 онд Набоковынх Парис руу буурь сэлгэлээ.  Энд Владимир Набоковын оргил гэгддэг “Бэлэг” романаа бичиж дуусгав. Зохиолоо 1952 онд бүрэн эхээр нь хэвлүүлэхдээ оршилд нь “Би зохиолынхоо баатартай Берлинд 1922 оноос хойш хамт амьдарсан” хэмээн сийрүүлжээ. “Бэлэг” түүний оросоор бичсэн сүүлчийн зохиол юм. Судлаачид гол баатар бол Зина биш, Оросын уран зохиол гэж үздэг.

Сүүлчийн аялал бас “Лолита”

Францад гурван жил амьдраад Набоковынхан Америк руу дүрвэв. Нью-Йоркт ирэхдээ Владимир Набоков  оросоор бичих зорилготой байсан ч зөвхөн англиар хэвлүүлэхээс өөр аргагүйджээ. Үүнийгээ “Төрөлх хэл, орос хэв маягаасаа татгалзах нь надад эмгэнэл байсан” гэж дурсамждаа илэрхийлэн үлдээжээ. Европт эхлүүлсэн “Себастьян Найтийн бодит амьдрал” романаа англиар үргэлжлүүлэв. “New Directions” хэвлэлийн компани 1941 онд уг зохиолыг худалдан авчээ. Нөлөө бүхий утга зохиол судлаач Эдмунд Вилсон  “Набоков чи англиас бичдэг зохиолчдоос эрс ялгаатай. Түүний яруу найраг өндөр түвшинд хүрчээ” хэмээн шүүмжлэлдээ дурджээ. Набоков “Уэллсли” коллеж, Корнеллийн их сургууль, Харвардад орос, дэлхийн уран зохиолоор багшлав. А.Пушкин,  М.Лермонтовын шүлгийг эх хэлээрээ уншиж,  Достоевский,  Тургенев, Гоголь,  Толстойн бүтээлүүдэд хийсэн өвөрмөц задаргаагаараа оюутнуудын дунд алдаршжээ. Түүний  “XIX зууны уран зохиолын оргил нь “Анна Каренина”, араас нь “Иван Ильичийн үхэл” орох болов уу. Толстойн зарим сэтгэлзүйн дайралт тэвчихийн аргагүй санагддаг. “Карамазовын хөвгүүд”, “Гэмт зэм”-ийн жигшүүрт ёс суртахууныг би огт хүлээн зөвшөөрөхгүй. Сэтгэлгээний эрэл хайгуул байж болох ч сүнс, нүгэл, мэдрэмж,  уйтгартай талыг нь зөвтгөхийг хүссэнгүй. Би анхан шатны шүүмжлэгчдэд бүдүүлэг байдлыг таньж сур, загварлаг номлогчдоос болгоомжил, зохиомол ярианаас зайлсхий гэж зөвлөдөг. Яруу найрагч, зохиолч бол нийгмийн  зүтгэлтэн, чамин ханхүү биш. Олон улсад нэр хүндтэй, бахархам хүн бүр ч биш. Миний бүтээлийг шүүмжлэх, судлах хүмүүсийг ойлгож байна. Харин миний намтрыг сонирхогчдод дургүй. Би хүнийхээ хувьд биширмээр нэгэн биш. Би ердийн иргэн. Би амьдралдаа согтож үзээгүй, гарын үсэг зурдаггүй, сүмд явдаггүй, сэтгэл судлаачидтай уулздаггүй, жагсаал цуглаанд оролцдоггүй, ямар нэгэн клуб, бүлэгт харьяалагдаж байгаагүй. Бага насанд минь үлдсэн Орос орон хэзээ ч эргэж ирэхгүй. Би суутан шиг сэтгэж, зохиолч шиг бичиж, хүүхэд шиг ярьдаг. Миний анхны номыг эх оронд минь хоригложээ. Энэ бол надад биш Оросын хувьд алдагдал юм” гэсэн лекцийг сонсохоор багш, оюутангүй танхим дүүрэн цугладаг байв.   Америкийг тойрон аялах зуураа “Лолита” романы санаагаа олжээ. Таван жил зарцуулсан зохиолоо “Зүрх сэтгэлгүй эрд баригдсан жирийн нэгэн охины гунигтай хувь заяаны тухай ном” гэж тодорхойлсон байдаг. Энэ роман тэр даруй хэвлэгдээгүй. АНУ-д зориглож эрх авах хэвлэлийн компани  олдоогүй хэрэг. Харин  Парис хотноо авангард зохиолуудаараа алдартай “Олимпиа Пресс” 1955 онд  хэвлүүлжээ. Ингэж Лолитагийн дуулиан дэлхийн утга зохиолд дэгдсэн юм. Шүүмжлэгчид уг бүтээлийн соёлын үнэ цэнийн талаар маргаж, зарим нь “Набоковын ёс суртахууны мэдрэмж хатингаршжээ” гэж буруутгажээ. “Лолита”-гийн маргаан шүүхээр эцэслэж, хэвлэлтүүдийг буцааж татсан тохиолдол ч  бий.  Романыг 1958 онд Америкт хэвлүүлж, борлуулалтаараа тэргүүлэв. Нью-Йоркийн “Phaedra” хэвлэлийн газар “Лолита”-гийн орос эхийг зохиолчийн хүсэлтээр 1967 онд хэвлүүлжээ. Кино компаниуд үнэ хаялцсаар дэлгэцийн бүтээл болгох эрх 150 мянган ам.долларт хүрчээ. “Лолита”-гийн амжилт нь Набоковт санхүүгийн бие даасан байдлыг авчирсан. Эхнэртэйгээ 1960 онд Швейцарын Монтре хот руу нүүж, таван одтой “Палас” зочид буудалд насан өөд болтлоо амьдарчээ. Ийн аялахдаа “Евгений Онегин”-ийг англи руу орчуулахдаа Александр Пушкиний анхны хэвлэлтдээ бичсэн тайлбарыг нэмсэн нь Оросын уран зохиолын судалгааг урагшлуулсан. Мөн Михаил Лермонтовын “Манай үеийн баатар” зохиолыг орчуулжээ. Владимир Набоков 1977 онд “Лаура ба түүний эх” зохиолоо дуусгаж амжилгүй эмнэлэгт хүргэгдэв.  Таалал төгсөхийн өмнө эхнэрээсээ гар бичмэлийг шатаахыг хүсжээ. Хүү нь  аавынхаа бүтээлийг шатааж зүрхлэлгүй авч үлдсэн юм. Ингээд зохиолчийн сүүлчийн романыг 2009 онд хэвлүүлсэн байна.

Х.Эрдэнэзаяа

 Эх сурвалж: Монголын үнэн сонин №006/24633/