Ч.Баяржаргал: Соёлын биет бус өвийг түгээн дэлгэрүүлж, өвлүүлэн үлдээх нь Монгол хүмүүн болж төрсний утга учир

Энэ удаагийн дугаарынхаа “Бүтээлч Монгол” буландаа Монгол ардын урлаг буюу биет бус соёлын өвийг түгээн дэлгэрүүлж, хойч үедээ өвлүүлэн үлдээх зорилго өвөртлөн зүтгэж буй хөөмийч, урлаг судлаач Ч.Баяржаргалыг урьж, ярилцлаа. Тэрбээр 2012 онд СУИС-ийн Монгол хөөмийн ангийг “Өгүүлэхүйн эрхтний шүтэлцээт урлаг” сэдвээр бакалавр, 2018 онд МУИС-ийн Урлаг судлалын ангийг “Монголчуудын исгэрч аялгуулах урлаг” сэдвээр магистрын зэрэг хамгаалж байсан бол өдгөө докторантад суралцаж буй, биет бус соёлын өв тээгч нэгэн юм. 

-Энэ салбар чиглэлийг сонирхон судалж, мэргэших болсон шалтгаан тань сонирхолтой санагдаж байна? 
-Соёл нь аливаа үндэстэн угсаатны бүлэг хамт олны оршин тогтнох, сэтгэн бүтээж туурвих, амьдралын өвөрмөц төрх, зан үйл, хөгжил дэвшлийн нэгэн илэрхийлэл болдог. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улс, монголчууд бидний оршин тогтнох хамгийн том дархлаа бол өөрийнх нь өв соёл байдаг. Тиймээс би тэрхүү өв соёлыг хадгалж хамгаалан, түгээн дэлгэрүүлж, үр хүүхдүүддээ өвлүүлэн үлдээх нь иргэн бүрийн үүрэг байх ёстой гэж боддог. Ялангуяа биет бус соёлын өвийг онцгойлон авч үзэж, анхаарах хэрэгтэй.  Монголын биет бус соёлын гайхамшиг нь ардын урлагтаа оршдог. Биет болон биет бус өвийг урлагаар жишээлэн авч үзвэл, морин хуур тэргүүтэй үндэсний хөгжмийн зэмсэг бол биет өв. Харин биет бус өв бол нүдэнд үзэгдэхгүй, гарт баригдахгүй нэг тийм гайхамшигт зүйл буюу Монгол ардын урлаг юм. Монгол ардын урлагт түүх ч бий, соёл ч бий, уламжлал ч бий. Тухайлбал, Монгол ардын хөгжмийн өгүүлэхүйн эрхтэнтэй шүтэлцэх урлагт аялан исгэрэх, хөөмий, хулсан болон төмөр хуур, монгол цуур багтдаг. Харин уриа дуудлагын ая аялгууны урлагт ангийн болон малын уриа, уухай ая, уншлага дуудлага орохоос гадан  ерөөл, магтаал, үлгэр туульсын ая аялгууны урлаг ч гэж бас бий. Эдгээр биет бус өвийг түгээн дэлгэрүүлж, өвлүүлэн үлдээхэд эмэгтэйчүүд бидний үүрэг оролцоо нэн чухал. Тиймээс би биеэр үргэрлэн харуулахыг хичээж, үйл хэрэг болгон явж байгаа билээ. Өөрөөр хэлбэл, түүх соёл, угсаатны зүй, археологийн чиглэлээр эрдэм шинжилгээний судалгаа хийж, эрдэмтэн судлаач нарын зөвлөгөө зааврыг авч судалгаанд суурилсан уран бүтээлийнхээ санг баяжуулан ажиллаж байна.

-Биет бус соёлын өвийг судлах, түгээн дэлгэрүүлж, өвлүүлэн үлдээхийн ач холбогдлын тухайд? 
-Сүүлийн үед залуучууд маань гаднын улс оронд суралцаж, ажиллаж амьдардаг болсон. Тэд тухайн орныхоо хэлийг сурч, соёлоос нь суралцаж байна. Гэхдээ энэ нь буруу биш ээ. Хамгийн гол нь өөрийн улс орны өв соёл, ялангуяа биет бус соёлын өвийн талаар ямар ч ойлголтгүй, гаднынханд сурталчлан таниулах гэхээр мэдэхгүй, чадахгүй байгаадаа сэтгэл дундуур явдаг тухай өөрсдөөс нь сонсож байсан удаа олон бий. Монгол Улс гэхээр зөвхөн тал нутаг, Чингис хаан, морин хуур, уртын дуугаар хязгаарлаж, гадныханд ойлгуулах нь өрөөсгөл. Эдгээр нь бидний бахархах зүйлс мөн хэдий ч үүнээс гадна бас бусдаас ялгарах өв соёл гэж бий шүү дээ. Ялангуяа биет бус соёлын өв бол цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө шаардахгүй үе дамжуулан үр хойчдоо өвлүүлэн үлдээх бүрэн боломжтой гэдгээрээ онцлог, давуу талтай. Ёстой найман настай балчраас наян настай буурай хүртэл сурч, түгээн дэлгэрүүлж, хадгалан хамгаалах боломжтой шүү дээ. Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд “Үндэсний түүх, хэл, соёл, өв уламжлал, зан заншлаа хадгалж, хамгаалж хөгжүүлэх нь Монгол үндэстний оршин тогтнохын үндэс, амин чухал дархлаа мөн" хэмээсэн байдаг. 
-Таны түрүүн ярьсан Монгол ардын хөгжмийн өгүүлэхүйн эрхтэнтэй шүтэлцэх урлагт багтдаг аялан исгэрэх, хөөмий зэргийг сурах, хичээллэх нь тухайн хүн, ялангуяа хүүхдэд эрүүл мэнд талаасаа ч нэлээд ач холбогдолтой байх болов уу? 
-Ардын урлаг, ялангуяа энэ исгэрэх, хөөмийлөх нь эрүүл мэндэд эерэг ач холбогдолтой гэдгийг суралцах хугацаандаа ойлгож мэдэж авсан. Хөөмийг байгаль хүн хоёрын шүтэлцээнээс үүссэн гэж үздэг. Хүнийг тайвшируулахаас гадна амьсгалын замыг чөлөөлж, уушгины багтаамжийг нэмэгдүүлдэг гэх мэт давуу тал олон бий. Мөн исгэрэх урлагаар хичээллэж буй хүүхдүүд амны хөндийнхөө эрүүл мэндэд анхаарч эхэлдэг. Хөөмий болон ерөөл, магтаал зэрэг нь хүүхдийн хэл ярианд ч чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Биднийг бага байхад аав, ээж нар маань “Аягаа долоо” гэдэг нь их учиртай байсан юм билээ.  Монгол өв соёл, ёс заншил бидний ахуй амьдрал дотор л оршиж байдаг. Олон зууны турш бидэнд оюунаар дамжин уламжлагдаж ирсэн соёл бол биет бус соёлын өв яах аргагүй мөн билээ. Ардын урлаг тэр дундаа биет бус соёлын өвийг тээгчид бол яах аргагүй малчид. Монгол гэр өв соёлын том ордон шүү дээ. Малчин түмэн маань хонь, ямаагаа сааж байхдаа исгэрэхэд зөөлөн салхи сэвэлзэх жишээтэй. Бас мал нь үр төлөө голвол сайхан аялгуулж байгаад л авахуулчихдаг, хүүхэд багачууд нь морио унаж гийнгоо уухайлан давхидаг  хөгшчүүд маань үлгэр домог ярих гээд яг л амьдрал ахуй дунд нь хэрэглэгдэж буй зүйлс бол биет бус соёлын өв юм.  Энэ нь Монголын ард түмэн оюуны асар их баялагтай хүмүүс гэдгийг баталж буй нотолгоо. 

-Та биет бус соёлыг судлан мэргэшиж буй хүний хувьд тал бүрээс нь л судалдаг байх. Бусад улс орны соёлоо түгээн дэлгэрүүлж, өвлүүлэн үлдээх чиглэлд авч хэрэгжүүлж буй ажил, арга хэмжээ, туршлагаас авч болохуйц зүйл юу байна вэ? 
-Солонгос, Япон зэрэг Азийн улс орнууд соёлын биет болон биет бус өв соёлоо түгээн дэлгэрүүлэх, хадгалж хамгаалахад зарцуулах тусгайлсан төсөвтэй байдаг юм билээ. Мөн тухайн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж буй Төрийн бус байгууллага болон хувь хүнийг дэмжиж, хамтран ажилладаг нь авууштай санагддаг. Тухайн улс орны үүх түүх, ёс заншил, өв соёл нь жуулчдыг татах сэдэл, эдийн засгийг эргэлтэд оруулах томоохон хөшүүрэг болдог учраас ингэж бодлогын түвшинд авч үздэг. Манай улсад төрийн бодлогоор эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломж бололцоо бүрэн дүүрэн бий. 
-Тухайлбал, хаанаас эхлэх ёстой гэж харж байна вэ? 
-Би “Хүн хөгжим сан”-г үүсгэн байгуулж, хүсэл зорилго нэгтэй хүмүүстэйгэээ хамтарч, нийгмийн хариуцлагын хүрээнд олон талт ажил, арга хэмжээг зохион байгуулдаг. Тухайлбал, нийслэл, орон нутгийн ерөнхий боловсролын сургуулийн 1-12 ангийн сурагчдад үндэсний өв соёлыг сурталчлан “Монгол өв” теле тоглолт лекцээ толилуулж байлаа. Монгол  хөөмийн  судалгаа, аяган  товшуур,  цуур, хэл хуур, хулсан хуур, нуман хуур, шагайн  зэмсгийг  танилцуулж, ерөөл магтаал, тууль, хурдан морины цол зэргийг тайлбарлан ярихад хүүхдүүд маш их сонирхож, зарим нь бүр сурах хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлж байсан шүү. Бид хамгийн сүүлд Хэнтий аймгийн Биндэр суманд ажилласан. Хүүхдүүд ардын урлагаар хичээллэх, сурах хүсэл сонирхолтой байдаг ч зааж, чиглүүлж өгөх хүн байхгүй гэдэг. 
Тиймээс эхний ээлжид биет бус өв соёлын талаар нарийвчлан зохицуулсан, тусгайлсан хуультай болох хэрэгтэй гэж боддог. Энэ соёлын өвийг ямар замаар, хэн, яаж, хэрхэн түгээн дэлгэрүүлж, хадгалан хамгаалж, өвлүүлэн үлдээх юм бэ гэдгийг тодорхойлж, үүрэгжүүлж, хариуцлагажуулах ёстой болов уу. Мөн ерөнхий боловсролын сургуулийн хичээлийн хөтөлбөрт энэ агуулгыг том бүлэг болгон оруулах, цаашлаад дуу хөгжмийн багш нарыг сургах, чадавхжуулах, нэмэлт орон тоо, хүний нөөц бий болгох хэрэгтэй. Ингэхдээ хулсан болон төмөр хуур, цуур зэрэг хөгжмийн зэмсэгийг хөөмий, исгэрээ, ерөөл, магтаал, туультайгаа хослуулан ашигладаг байх хэрэгтэй. Ер нь сургуулийн өмнөх боловсрол олгодог цэцэрлэгээс нь эхлээд хүүхэд багачуудад ардын урлагийн талаар ойлголт мэдлэг олгох нь илүү үр дүнтэй. 
 -Сүүлийн асуултыг танд үлдээе? 
-Удахгүй тохиох Цагаан сарын баярын мэндийг түмэн олондоо өргөн дэвшүүлж, үндэсний өв соёлоо түгээн дэлгэрүүлж, үр хойчдоо өвлүүлэн үлдээхийг уриалж байна. Бид үндэсний өв соёлоо түгээн дэлгэрүүлж авч үлдэх нь Монгол хүмүүн болж төрсний утга учир юм шүү. 

 С.Юмсүрэн

 Эх сурвалж: Монголын үнэн сонин №007/24634/