Доктор Л.Түдэвийн долоон үг..

АРХИРАЛЦУУЛДАГ, АВЛИГАЛУУЛДАГ АЛМАС

1.Монгол хэлнээ алмас, шулмас гэж үл үзэгдэх айхавтар хоёр юмны нэр бий. Алмас нь эр, шулмас нь эм хүйстэй. Алмас нь бүх биеэрээ үстэй, шулмас нь урт дэлэн хөхөө хоёр мөрөн дээгүүрээ давуулан хойш нь унжуулсан бас түүгээрээ хүнийг далладаг гэсэн домогтой байлаа. Хүн мэт боловч хүн бусын тэр амьтнаас зэвүүцдэг, бас өөдгүй хүнийг бол алмас, шулмас гэдгээр барахгүй “Шулмастай нөхцжээ”, “Алмастай нөхөрлөжээ” гэдэг байсан. Гэвч энэ бүхэн бараг мартагдаж, сүүлийн зууны хоёрдугаар хагасаас монгол хүнтэй өөр нэгэн “шулмас” нөхцжээ.
2.Өнгөрсөн зууны тавиад оноос партизан зохиолч Ж.Дамдин гуай, мөн зохиол оролддог Равжир нар алмасыг олж барихаар баруун Алтайн уулсаар хэдэнтээ бэдрэн хайсан боловч тэр алмастай учрах байтугай барааг нь ч харсангүй. Тэр хойгуур нь зохиолчид өөр нэгэн “алмастай” нөхцөж эхэлсэн ажээ. Тэр нь алмас шиг хорон аргаар хүнтэй нөхцөж бүүр дотор нь орж байгаад сүйдэлдэг шулмас, алмас хоёр нэгэн биед шүгэлсэн чөтгөр байлаа. Уул нь хорьдугаар зууны гучаад он хүртэл тийм чөтгөрийг монголчууд тоодоггүй байсан юмсанж. 
3.Зохиолчдоос эхлэн сэхээтнүүдийн хүзүүгээр тэвэрч авсан тэр алмас бол “Архи” гэдэг нэртэй лонх, шилнээсээ бусдад  дийлэгддэггүй, нэгэнт нөхцсөн хүнээ унагаж байж салдаг болой. Уул нь малынхаа сүүгээр хар хоргүй, шимийн зөөлөн архиа нэрж хүртсээр хэдэн зууныг үдсэн малчид маань тэрхүү цэнхэр шилтэй монопол гэдгийг ер нэг нүдээр хардаггүй байлаа. Гэтэл умардын шинэ анд, орос сургагч, мэргэжилтнүүд, цэргийн дарга нар голдуу хүмүүс ганзагалж ирсээр байгаад тэр хөх чөтгөртэй нөхцүүлж сургаад дараа нь бүр үйлдвэртэй болгож өгсөн түүхтэй. Тэр нь даамжирсаар дөнгөж сургуулиа төгссөн бага балчир хөвгүүд, охидоо хойд газар сургахаар илгээхүйд таван жилийн дараа өвөртөө диплом, цүнхэндээ лонхтой ирдэг болсон билээ. 
4.Алмас, шулмас хоёр хосолсон тэрхүү чөтгөртэй тэврэлдэж, хошуу, ходоод холбосон цагаас хойш хагас зуун гаруйхан хугацаа өнгөрөхөд хагас сая хүнээ тэр хөх чөтгөрт алгадуулж, тэдний үр төл нь “ёоёотой” болон үлджээ. Дээрээ даруулгагүй, доороо тулгуургүй болсон сүүлийн жилүүдийн баримтыг харцгаая. 
Шинэ зууны босгоор алхахдаа Монгол Улс спиртийн  үйлдвэр гуч шахам, архины үйлдвэр 176-тай, харин сүүний үйлдвэр хоёр гуравхантай байлаа.
5.Буянт малынхаа сүүгээр айраг цагаа исгэж, ааруул өрөм хурааж, илүүгээр нь зөөлөн дарс нэрж уудаг, сүүгээр архиддаг хорвоод хосгүй арга билигтэй монголчууд тэр амны хишгээсээ хагацаж, төмс, нефть, мод хаягдлаас гаргаж авдаг харь орны спиртээр “угждаг” болсноос хойш /хэдийгээр улаан буудайгаар өөрснөө нэрэх боломжтой ч/  угаасаа гарвалзүйн /генетик/ хувьд алкоголь даах тэсвэргүй заяасан монгол махбод ману “хүүршиж” эхэлсний гайг өөрсдөө эдлээд зогсохгүй хоёр, гурав дахь үеийнхэндээ үүрүүлж эхэлжээ. 
1998 онд 4.7 литр архи 
 2000 онд 7.81 литр, 
2002 онд 9.3 литр 38 хэмийн архи нэг хүнд ногдохоор их архи зооглох болжээ. Жилдээ хүн амын насанд хүрсэн хэсгийн тавин хувь нь ийнхүү ногоортлоо архиддаг болжээ.
6.Архинд толгойгоо мэдүүлсэн хүмүүс сар жилээр олширч, одоо жилд эрүүлжүүлэгдэгчдийн тоо нэгэн зуун мянгад хүрч байна. 2002 онд 34560 хүн хэт согтуурч эрүүлжүүлэгдэж байсан бол 2005 онд нэг дахин нэмэгдэж 71916 хүн эрүүлжүүлэхэд очжээ. Нэлээд нь очиж чадалгүй гудамжид, хээр хөдөө осгож үхэх, галзуу мэт согтож гэмт хэрэг үйлдэн, хүний аминд, тэр байтугай эцэг, эх, эхнэр хүүхдээ хөнөөх, хорвоод ганц заяасан алтан амиа алдах, гажигтай солиотой, эрэмдэг, зэрэмдэг хүүхэд төрүүлэх гэхчилэн муу ёр шүглэжээ. Уусан архины нь 90 хувь нь элгэнд очиж задардаг монгол төрөлтөнд алькольдегидрогенез 70-80 хувь байдгаас амархан согтож цусанд нь хорт бодисын хэмжээ ихэсдэг тул ер нь хатуу архи монгол хүнд тун халгаатай нь тогтоогдсон зүйл. Гэвч адгуус мэт архидсаар л амь насаа сүйтгээд зогсохгүй хөндлөнгийн гэм зэмгүй иргэдийг хохироосоор, согтуугаар машин техник жолоодсоор л байна. Архины хоёр гол үйлдвэрт оны шагналыг төр, засгийн тэргүүнүүд биечлэн гардуулсан 2002 онд гэхэд л согтуучуудын гарт 1700 хүн амь насаа алдаж, 6200 хүн гэмтэж бэртсэн байх ажээ. 
7.Монгол Улсын Үндсэн хуульд Засгийн газрыг төрийн гүйцэтгэх дээд байгууллагынх нь хувьд үүргийг нь тодорхойлохдоо “Хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах, нийгмийн хэв журмыг бэхжүүлэх, гэмт хэрэгтэй тэмцэх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх” гэж заажээ. /Гуравдугаар бүлэг, 38 дугаар зүйл, 7 дугаар заалт/ Үндсэн хуулийн энэхүү заалтыг удаа дараагийн Засгийн газар хэрэгсээгүй боловч хариуцлага хүлээж байсангүй. Нийгмийн хэв журмыг бэхжүүлэхэд саад болж байдаг архидан согтуурахтай тууштай тэмцэхийн оронд архины үйлдвэр, панз наймаа, сурталчилгаа, архидуулах газрууд, архины хууль бус үйлдвэрлэл, худалдаа, дэлгүүр, архидан “цэнгэлдэх” үйлдлүүдийг хязгаарлах байтугай улам гааруулсаар ирлээ. 
1990 онд архины үйлдвэр 20 байсан бол 1995 онд 68, 2000 онд 171 болтлоо суга олширч хүнсний бөөний худалдааны төв 50-аад, хүнсний 3500-гаад дэлгүүр, 340-өөд ресторан, зоогийн газруудад болон 1300-гаад баар, цэнгээний газарт /улсын хэмжээнд/ архи зарж тэдний зай сүйхээгээр гудамжны болон цүнхний шагчид хуурамч архи панзалж байхын завсраар үнэртэй ус хүртэл ууж, жилдээ 70-100 мянган хүн эрүүлжигдэж, бас түүнээс цөөнгүй этгээд гэр орондоо бүгэж архидан олонх нь хэрэг түвэг тарьж архиралцан хэрэлдэж, нударга  зөрүүлсээр. Архи тийнхүү хэв журам зөрчих гэмт хэргийн өдөөгч нь болж олон жил үргэлжилсээр атал Засгийн газрууд архийг, архины татварыг төсөв тэжээх хэрэглүүр болгон ашиглахаас өөр дорвитой юм хийсэнгүй. Архидуулах аргаар өөртөө талтай болгож ажлаа бүтээх өөр нэг аргыг гол төлөв төр засгийн түшмэдүүд санаачлан элдэв уулзалт, цэнгүүн, шилгүүдийг шалгаруулах шоу гэхчилэн нэрээр халхлан архидацгааж, нэгэн ёсондоо авлигалах хэрэглүүртэй болжээ. Архидан согтуурахтай тэмцэх хууль ингээд гууль болжээ. 
“Архи” гэдэг алмастай хүзүү сээрээрээ хэлхэгдсэн байдлын хөнөөл нь үндэсний аюулгүй байдалд ойрын болоод холын үл үзэгдэх болоод илэрхий харагдах нөхөшгүй гай тарьж, нэг л мэдэхэд монгол үндэстнийг гэрт нь, гал голомтон дээр нь сүг болгон хувиргах аюултайг ухамсарлахгүй, сэрэмжлэхгүй бол тийм төр засаг мөн л алмаснаас ялгагдах юм уу даа!
Хөх чөтгөрт алгадуулан мөхөхгүйн тулд 
нэгдүгээрт, бусад ухаалаг үндэстнүүдийн туршлагаар “цагаан хууль”, “хуурай хууль” гаргах хэрэгтэй байна. Тийм хуулийг “цоорхойтой” гаргавал АНУ шиг тас хориглож, үйлдвэрлэх, худалдах, тээвэрлэхийг хааснаас бутлегерство буюу хууль бусаар лонхлон архи үйлдвэрлэх, нууц баарууд цэцэглэх зэрэг сөрөг үйлдэлд хүргэхээс өөрөөр ер нь “шурган гарах” нүхгүй хууль боловсруулах шаардлагатай. Хэмжээ алдвал бүх юм хор гэдэг зарчим бий билээ. Нөгөөтэйгүүр дээр үед “Бурхангүйчүүдийн эвлэл” байгуулж болсон юм чинь “Архигүйчүүдийн хөдөлгөөн” өрнүүлж болох биз. Хэдэн жилийн тэртээ “Дал” сонинд “А бөмбөгөнд дайн зарлая!”, гэсэн нийтлэл, “Өөрсдийгөө биш автомашинаа архидуулцгаая!” гэхчилэн хэд хэдэн санал дэвшүүлсэн боловч “Архимаа” гэдэг нууц амрагтай дарга нараар удирдуулсан улс тул таг чиг өнгөрлөө. Бразил улсад автомашинаа нишингийн спиртээр ажиллуулдаг шиг манайх АПУ, САПУ, Спирт бал бурмынхаа бүтээгдэхүүнээр хүнээ биш унаагаа архидуулбал хотын агаар ч цэвэр, иргэд ч элэг бүтэн байхсан. 
Архи гэдэг албингаас салахын тулд архины үнийг нэг бол ихээхэн нэмэх, нэг бол онцгой хямдруулах хэрэгтэй. Тэгсэн нөхцөлд үйлдвэрлэгч, хэрэглэгч аль аль нь зохицуулгад орно. Мөн архины хатуулгийг бууруулж, Монголд гучаас дээш хэмтэй архи үйлдвэрлэхийг хорих хэрэгтэй. Гадаадаас ч оруулахыг хязгаарлах нь чухал. Тэрчлэн албан ёсоор архидах зан үйлийг хязгаар, хамжааргатай болгох, гудамжид согтуу явагчдыг санаатайгаар амиа хорлох оролдлого хийсэн гэж эрүү үүсгэдэг байх зэргээр тал бүрээр тэмцэхгүй бол үндэс угсаа тасарч мэдэх нь ээ.

СЭМЭРЧ, СЭЭХЭЛЗСЭН СЭТГЭЛ
1.Сэтгэл гэдэг сэмэрдэг, сээхэлздэг, сэргэдэг, сэхдэг, сэгэлздэг, сэвтдэг, сэхээрдэг, сэмбэгэр зүйл ажээ. Тэгээд л “Сэхээрэлт” гэдэг туульс, “Сээхэлзүүр” гэдэг жүжиг гарсан биз ээ. 
“Дэвээд байгаа дээврийг 
Дээсний үзүүрээр тогтооно. 
Дэнслээд байгаа сэтгэлийг 
Одоо юугаар тогтоох вэ?” гэж монгол ардын дуунд гардаг. Тэгэхээр сэтгэл бас дэнсэлдэг, гансардаг, гутардаг, унадаг, татагддаг, үхдэг ажээ. Бусад нь ч яахав, сэтгэлээр үхэхгүй юмсан!
2.Сэтгэл гэдэг хувь хүнийх атлаа нийгмийн үзэгдэл болон хувирах увдистай, бас бадрааж, хөөргөж, бохирлож, хордуулж, өвчлүүлж, мунхаруулж, сэхээрүүлж болдог нь манай нийгмийн амьдралын сүүлийн нэгэн мөчлөг /12 жил/ тодхон харуулж өглөө. 1990 оны Монголын нийгэм сэтгэл санааны хувьд сэргэж, бадарч, хөөрч байсан бол арван хэдэн жил өнгөрөх хооронд хувь хүмүүсийн болон нийгмийн ядуу, ядуувтар хэсгийн /тэд олонхи байгаа/ сэтгэл сэмэрч, сэгэлзэж, сэвтсэн удаа цөөнгүй болжээ. 
3.Сэтгэл сэмэрсний наад захын шинж тэмдэг нь гэвэл жилээс жилд олширч байгаа иргэний элдэв хөдөлгөөн, бүлэг хэсгийн шинжтэй жагсаал, цуглаан, түүн дээр үг хэлж буй хүмүүс, тэдний барьсан самбар, хиурнаа бичсэн үгс юм. 
Сэтгэл хямралын дээд цэг нь иргэдийн амиа хорлох эцсийн “тэсрэлт” ажээ. Ямарваа жагсаал, цуглаан, цугларалт үгүй тайван өнгөрсөн жилийг үзээгүй өссөн хүүхдүүд одоо арван зургаан нас хүрч иргэний үнэмлэх авцгаах болжээ. 1997 онд 17 хүн амиа хорлосон бол 2005 онд 1000, дараа жил нь 1143 хүн амиа хорлосон нь ам бүл цөөнтэй манай үндэстэнд нөхөхөд бэрх гарз юм аа. Аминаасаа уйдсан хүний тоо жилээс жилд нэмэгдсээр байгаа нь сэтгэл сэвтэх, сэтгэлээр унах хувийн болон нийгмийн шалтгаан ихэдсээр буйн шинж мөн. 
4.Сэтгэлээр унах шалтгааны гол үндэс нь ядуурал, ажилгүйдэл, нийгмийн хамгааллын хомсдол бөгөөд Ядуу хүний зовлон их, ажилгүй хүний гутрал ихийн гай билээ. Хүний хувьд тэгш эрхтэй иргэдээ халамжийн хувьд тэнцүүргүй байдалд /хүн амын бараг тал хувь нь ядуурсан/ байлгаж буй бол нийгэм, түүний тогтолцоо гажигтай, бас иргэд итгэлээ өгч төр засгаа удирдуулж буй хүмүүсийн ухаан, чадвар, арга барилын хомсдолтой шууд холбоотой нь мэдээж. Хувиа бодсон явцуу сэтгэлгээтэй, хуйвалдан үгсэх хоцрогдсон арга барилтай, худал амлалтаар олныг хуурах “чадвартай” этгээдүүдийг өнгө, мөнгө, намын нүүр харж сонгосон сонгогчид ч “өөд нь хаясан чулуундаа өөрийн толгойг өртүүлж” буй хэрэг. Сонгууль болохын өмнөхөн “сайхан үлгэр ярьдаг” өвчин нь хөдөлсөн хүмүүс одооноос л “ажлын байр нэмэх” тухай дуугарч эхэлсэн нь сайн хэрэг. Гэвч сонгогдсоныхоо маргааш мартчихдаг “хууч өвчин” нь л битгий сэргээсэй!
5.Сэтгэл сэмрэхийн маш ноцтой нөгөө нэг илрэл нь эхнэр, нөхрөөсөө салж, үр хүүхдээ өнчрүүлэх “амьдын хар” нүгэл юм. Манай улсад гэр бүл улам бүр тогтворгүй болж салж сарних нь ихсэж, /улсын дунджаар өдөрт 15-18 хос салдаг/ одоо дал гаруй мянган өрхийг эмэгтэйчүүд толгойлох болж, бүтэн, хагас өнчин хүүхэд хориод мянга болоод байна. Тэрчлэн өөрт заяасан үрээ төрүүлэхээс татгалзаж дутуу зулбуулдаг /аборт/ хүүхнүүдийн тоо жилээс жилд нэмэгдэж бас харь оронд хадамд гардаг бүсгүйчүүд сүүлийн таван жилд 2428 болж, тэр ч байтугай Монгол Улсынхаа харьяатаас  гарагсад ч олширч, зөвхөн ноднин /2006/ жил гэхэд л 126 иргэн маань улсынхаа харьяаллаас гарлаа. Сэтгэл сэвтсэнийх биз ээ! Ийм баримтуудыг сонсоод хамгийн ихээр сэтгэл гансрах ёстой хүмүүс бол төрийн гурван өндөрлөгт залрагсад, УИХ-ын гишүүд гэж иргэд бодсоор боловч тэр зүгээс дуу чимээ гарахгүй, хууль эрхийн орчин бүрдүүлэх, боловсронгуй болгох тухайд ч мэдэгдэхүйц арга хэмжээ авдаггүй, ядаж ганц мэдэгдэл ч гарсангүй л дээ! Энэ нь ч бас иргэдийн сэтгэлийг сэгэлзүүлсээр байна. 
6.Иргэдийн сэтгэлийг сэмрээдэг, шанталдаг, бохирлодог, өвчлүүлдэг, хордуулдаг ил, далд хүчин зүйлээр манай нийгэм бараг л зүү орох зайгүй болтлоо өргөс, шивээстэй болжээ. Үүнд: 
а/засаглалын хомсдол, 
б/ёс суртахууны уналт, 
в/хууль эрхийн дархлаагүйжилт, 
г/итгэл, үнэмшлийн хямрал, 
д/залилан, завхайрал, түрэмхийллийн гааралт зэрэг гол хэдэн дарамт хүн ардын маань ариун энэрэнгүй сэтгэлийг, цайлган цагаан, үнэнч шударга, өрөвч энэрэнгүй занг эвдэж, нэг үгээр хэлэхэд “нийгмийн халдвартай” сэтгэлийн өвчлөл түгээж байна. Үүний эдийн засгийн довжоо нь өмнө дурдсан ядуурал, ажилгүйдэл юм. Үүн дээр нэрмээслээд урьд нь баян байж үзээгүй атлаа гэнэт баяжсан цөөн тооны сээхэлзүүрүүд “шинэ баян цээж өвчтэй” гэгчийн замаар ороод байна. 
7.Монгол Улсын Үндсэн хуульд заахдаа “Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно” гэжээ. Энд заасан 14 хоригийг дээрээсээ эхлээд л зөрчдөг бөгөөд УИХ-ын зарим гишүүн “үндэс угсаа, нас хүйс, үзэл бодол, боловсролоор нь хүнийг ялган гадуурхаж “эрлийз хурлийз”, “хөдөөний хүн”, “паампарстай жаал”, “дорбинкдоно” гэх мэтээр зүсэн бүрээр хэлж байхыг сонгогчид нэг бус удаа зурагтаар харж, сонсож сэтгэл гонсойж байсан билээ. Дээд хүмүүс үгээ олж хэлж чадахгүй ийм тогтолцоонд доод хүмүүс ямар байхсан! 
Нөгөөтэйгүүр олон түмний сэтгэл санааг сэвтээж, донслуулж, мунгинуулж, төөрөгдүүлдэг бүхэл бүтэн сүлжээ манайд ноёрхож байгаа учраас сэтгэцийн эрүүл мэндийг  ганхуулсаар ирлээ. Төрийн яамны адисалснаар манайд зуу биш мянгаар тоологдох хар, шар хувийн сонинууд, зургаагаар тогтохгүй зурагтын хувийн сувгууд ажиллаж өөр хоорондоо зөрөөтэй, үнэн худал нь тодорхойгүй мэдээллээр олон түмний нүдийг чилээж, “тархийг угаасаар” байна. Хэдийгээр “Олон нийтийн радио телевизийн хууль” гэж уг сэдвээр бичиг үсэгт тайлагдаагүй хэмжээний “хуулинцрыг” УИХ батлан гаргасан ч гэсэн өнөөдөр Монголд “олон нийтийн” гэчихмээр мэдээллийн алба алга байна. Зурагтаар ч, хэвлэл сониноор ч гол баатар нь дарга нар, УИХ-ын гишүүд, гол мэтгэгчид нь мөн л тэд нар болсоор удлаа. Хэвлэл мэдээллээр үргэлж гардаг хүмүүсийн 62 хувь нь улстөрч, бизнес  нар болчихсоныг олон улсын ажиглагчид ч нотолсон байна. Манай хэвлэл мэдээлэл нь үндэсний гэгдэхээсээ Улаанбаатарын, олон нийтийн гэхээсээ онцолсон хэдэн хүний, мэдээллийн гэхээсээ хов хөөцөлдлөгийн шинжтэй болсон нь хүмүүсийн сэтгэлийг гундааж, итгэл алдуулахад хүрчээ. Ухуулагч, суртал нэвтрүүлэгч, гэгээрлийн ажилтан байхгүй болсон нөхцөлд олон түмэн мэдээлэл олж авдаг цор ганц эх булаг нь хэвлэл мэдээлэл болсон тул түүнийг булингаргүй байлгах нь бүх нийтийн эрх ашгийн асуудал. Иймээс хэвлэл мэдээллийн хууль, ялангуяа олон нийтийн радио, телевизийн хуулийг шинээр боловсронгуй болгож, хэвлэл мэдээллийн үйлчилгээний хороо юм уу яамтай байх шаардлагатай юм. Улс өөрийн гэсэн мэдээллийн индэргүй хувийн хэвлэлүүдийг царайчилж байгаа нөхцөлд мэдээлэл “үйлдвэрлэгчдэд” бүтээгдэхүүний нь чанар, үнэн бодитой байхыг хэрэглэгчийн эрх ашгийн үүднээс хянах, шаардах эрх засагт ч, уншигч, үзэгчдэд ч байх ёстой. 
-Мэдээллээр төөрөлдүүлэх, 
-Захиалгаар магтаал, гүтгэлэг хийх,
-Хувийн болон хэсэг бүлгийн ашиг сонирхолд үйлчлэхийг хориглож, олон түмний сэтгэл санааны дархлааг бататгахгүй бол мэдээллийн эх булгуудын булингар нь хүлээн авагчдынхаа сэтгэл оюуныг мөн булингартуулсаар байх болно. Сонгогчдынхоо сэтгэл санааг сэвтүүлж буй нийгмийн шалтгаануудыг сайн мэдэж, ард түмнийхээ гүнд байж, сэтгэл эмчилгээ /психотерапия/ төлөвшүүлэх, хамгаалах Үндсэн хуулийн үүргээ хэрэгжүүлэхийг улстөрчдөөс олон түмэн шаардсаар байна. Эс хэрэгсвээс тийм улстөрч ердөө л “У” вирус гэсэн үг шүү дээ!

Эх сурвалж: Монголын үнэн сонин №011/24638/