Монгол Ардын Намын бүсгүйчүүд

Манай улсад анх 1924 онд Олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдөр буюу гурав дугаар сарын 8-нд Монгол Ардын Намын Төв хорооноос эмэгтэйчүүдийг бурангуй ёсноос салгаж, соён гэгээрлийн ажлыг нэгдсэн удирдлагын дор зохион байгуулах шийдвэр гаргасан түүхтэй. Үүний өмнө буюу 1921 онд Монгол Ардын Намаас Монголын олон түмэнд тунхаглан зарласан Эрмэлзэх арван зүйлийн 10 дугаарт “Монгол үндэсний төлөө зүтгэхийг хүссэн шударга үнэнч хэнийг ч болов нийгмийн гарал үүсэл, хүйс үл харгалзан намд элсүүлэх” гэж заасан нь улс төрийн хэрэгт оролцох боломжийг эмэгтэйчүүдэд нээсэн юм. Улмаар 1922 онд Бошгыг халах залуучуудын анхдугаар хурлаар эмэгтэйчүүдэд тэгш эрх олгох тухай хэлэлцэн, МАХН-ын Төв хорооны Тэргүүлэгчдийн 1924 оны гуравдугаар сарын 8-ны өдрийн хурлаар Монголын эмэгтэйчүүдийн байгууллагыг байгуулах түүхт шийдвэр гаргасан билээ. Ийнхүү МАН-ын Төв хорооны үзэл суртлын хэлтсийн дэргэд “Бүсгүйчүүдийг боловсруулах тасгийг байгуулж, анхны даргаар Монголын шинэ цагийн утга зохиолыг үндэслэгч Д.Нацагдоржийн гэргий Д.Пагма­­­дуламыг томилсон. Энэ нь Ази тивийн анхны эмэгтэйчүүдийн байгууллага болжээ. Энэхүү тасаг нь намын байгууллагын нэг хэсгийн хувьд намын бодлогыг олон түмэн, эмэгтэйчүүдэд хүргэх, бичиг эрдэмд сургах, боловсруулах, гэгээрүүлэх сургууль байгуулах, бүсгүйчүүдэд зориулсан хурал чуулган зохион байгуулах, улстөрд тэднийг бэлтгэх, хөгжлийн бэрхшээлтэй болон өвдөж шаналсан ард иргэдэд туслах, үйлдвэрт ажилладаг эмэгтэйчүүдийг нэгтгэн эвлэл хоршоо байгуулж, эрх ашгийг нь хамгаалах, олон нийтийн ажилд идэвхжүүлэн оролцуулах, тэдний эрүүл мэнд, ариун цэвэр, нялхсыг сувилан асрах, эмэгтэйчүүдийн ахуй амьдрал, аж ахуйг сайжруулах зэргийг тусгасан анхны дүрмийг 1924 оны гуравдугаар сарын 25-нд баталсан байна. Ингэснээр намын шийдвэрийг хэрэгжүүлэхэд үйл ажиллагаагаа чиглүүлж, “Бүсгүйчүүдийн санал” нэртэй, эмэгтэйчүүдэд зориулсан анхны сэтгүүл гаргаж байжээ. Тус тасаг улмаар өргөжин тэлсээр Монголын эмэгтэйчүүдийн бие даасан байгууллага болтлоо хөгжсөн билээ. 1924 оны арваннэгдүгээр сарын 26-ны өдрийн Анхдугаар Үндсэн хуулиар эрэгтэй, эмэгтэй ялгаваргүй нэгэн адил эрхтэй бөгөөд улс төрийн бүхий л байгууллагад сонгох болон сонгогдох эрх эдлэхийг баталгаажуулж чадсан нь хүйсийн тэгш байдлыг анх удаа хуульчилж, эмэгтэйчүүдийг нийгэм улс төрийн хүрээнд идэвхтэй оролцох, шийдвэр гаргах түвшинд ажиллах эрхийг баталгаажуулсан. Ингэснээр Монгол Улсад төдийгүй Азид жендэрийн тэгш байдлыг хэрэгжүүлж эхлэх түүхэн ач холбогдолтой, үлгэр жишээ шийдвэрийг гаргахад эмэгтэйчүүд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. МАН 1925 онд Монгол Ардын хувьсгалт нам хэмээн нэрээ өөрчилж, эмэгтэйчүүдийн байгууллагын даргаар Нэмэндэйн Янжмааг томилон, 1929 онд Улсын Бага хурлын дэргэд Эмэгтэйчүүдийн аж байдлыг сайжруулах комисс байгуулах, тэдний эрх чөлөөг хамгаалах тухай тогтоол баталж байв. Эмэгтэйчүүдийг нийгмийн хоцрогдлоос түргэн ангижруулах, садар самуун явдлыг устгаж, олон эхнэр авах, бага насандаа гэрлэх, сүй тавьж богтлох замаар гэр бүл болох ёсыг халах Засгийн газрын тогтоолыг 1930 онд гаргуулж, 1940 оны Үндсэн хуулиар баталгаажуулж чадсан нь эмэгтэйчүүдийн суурь эрх, иргэний эрхийг бүрэн эдлүүлэх, гэр бүлийн хуулийн үндсийг тавьсан. Улмаар эмэгтэйчүүдийг бичиг үсэгт сургах түр сургууль, соёл хүмүүжлийн ажил зохион байгуулах “Эмэгтэйчүүдийн улаан гэр” ажиллуулж, орон нутгийн намын хороодын дэргэд эмэгтэйчүүдийн тасаг байгуулж эхэлснээр орон нутгийн салбар нэгж байгуулах эхлэл болжээ. Нэмэндэйн Янжмаа нь 1921 оны Ардын хувьсгалын үйл хэрэгт анхнаас нь их жанжин Д.Сүхбаатартай хамтран зүтгэж, шинэ нийгэм журам байгуулах үйл хэргийн төлөө тууштай үнэнчээр 40 жил ажиллан, Монголын эмэгтэйчүүдийн байгууллагын таван удаагийн дарга, БНМАУ-ын Ардын Их хурлын тэргүүлэгчдийн дарга, дэлхийн бүгд найрамдах улсуудын түүхэнд хоёр дахь эмэгтэй тэргүүнээр тодорсон гарамгай удирдагч байсан гэж түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг. Ардын хувьсгал ялсны дараах эхний таван жилд 319.8 мянган эмэгтэйн 5000 гаруй нь бичигтэн болсон бол 1956 онд 72.2 хувь, 1963 онд 90 орчим хувь нь бичиг үсэгт тайлагдаж, их дээд сургуульд суралцагсдын 61 хувь нь эмэгтэй оюутнууд болсон байна. Монголын эмэгтэйчүүдийн байгууллага 1949 оноос Монголын эмэгтэйчүүдийн Төв зөвлөл, 1982 оноос Монголын эмэгтэйчүүдийн хороо болон бие даасан төсөв санхүүтэй, өөрийн байртай төрийн бус байгууллага болон хөгжин цэцэглэж, Монгол Улсын хөгжилд бүсгүйчүүдийн мэдлэг, хүч хөдөлмөр, авьяас чадварыг дайчлан, үнэлшгүй том гавьяа байгуулсан билээ. Энэхүү гавьяа нь уг байгууллагыг удирдаж байсан манлайлагч бүсгүйчүүдийн чармайлт зүтгэл, эмэгтэйчүүдийг эв санааны нэгэн тугийн дор манлайлан удирдаж, тасралтгүй хөгжүүлж чадсаны ач, үр дүн билээ. МАХН-ын Төв хорооноос эмэгтэйчүүдийн байгууллагын удирдлагыг 1990 он хүртэл өндөр шалгуур тавин сонгон шалгаруулж, томилдог байв. 1949-1982 онд С.Удвал, Х.Лхам, Н.Янжмаа, 1982-1990 онд Д.Пагмадулам, 1990-2000 онд Д.Мөнхөө, Г.Дашаа, Н.Гэрэлсүрэн, 2000-2016 онд Ж.Эрдэнэчимэг, түүнээс хойш Б.Оюунгэрэл уг байгууллагын удирдлагаар ажиллаж байна. Ардчилсан хувьсгалын дараа төрийн дээд байгууллага Их хурал дахь эмэгтэйчүүдийн хувь 1986 онд 24.9 хувь байснаас огцом буурч, 2.1 хувьд хүрсэн учир эмэгтэйчүүдийн улс төрийн эрхийг хэрэгжүүлэхийн төлөө намуудын дэргэдэх эмэгтэйчүүд намын үзэл баримтлал, улс төрийн чиг хандлагаар эвлэлдэн нэгдэж ашгийн төлөө бус иргэний нийгэмд үйлчилдэг төрийн бус байгууллагуудыг байгуулж эхэлсэн. 1994 оны зургадугаар сард Улаанбаатар хотноо МАХН-ын залуу гишүүд, дэмжигчдийн анхдугаар чуулган МАХН-ын төв байранд хуралдаж байлаа. Энэхүү чуулганд төлөөлөгчөөр оролцож байсан Намын Бага хурлын гишүүн Д.Алтай, Д.Арвин, Дорнодоос ирсэн багш Ж.Болормаа, МАХН-ын Удирдах зөвлөлийн улс төрийн ажилтан Ч.Үржмаа нарын бүсгүйчүүд намын дэргэд эмэгтэйчүүдийн байгууллага байгуулах санаачилгыг анх дэвшүүлэн тавив. Ингээд МАХН-ын дэргэд эмэгтэйчүүдийн байгууллага байгуулах, анхны чуулган зохион байгуулах бэлтгэлийг хангах, Улаанбаатар хот, 21 аймгаас төлөөлөгчид оролцуулах асуудлыг МАХН-ын Удирдах зөвлөлд танилцуулахад хүсэлтийг хүлээн авч 1994 оны арваннэгдүгээр сард чуулган хуралдуулах шийдвэр гаргасан юм. Энэ бол олон намын тогтолцоо төлөвшиж, улс төрийн намуудын дэргэд эмэгтэйчүүдийн хөдөлгөөн, байгууллага үүсэж байсан цаг. Улс төрийн ардчилсан шинэ тогтолцоо, чөлөөт сонгууль нь эмэгтэйчүүдийн улс төрд оролцох шаардлага, тэдний төлөөллийн асуудалд өрсөлдөөний шинэ хандлага, зарчмыг авч иржээ. Шинэ Үндсэн хууль батлагдсаны дараа болсон 1992 оны УИХ-ын анхны сонгуулийн үр дүнг 1980-аад оны сүүл үеийн АИХ-тай харьцуулахад эмэгтэйчүүдийн улс төрийн төлөөлөл 24.9- 3.9 хувь болж буурсан байв. Нэг талаас эмэгтэйчүүдийн үүсгэл санаачилгаар төрийн бус байгууллагууд олноор байгуулагдах болсон нь тэд нийгэмд өөрсдийн байр суурь, дуу хоолойгоо илэрхийлэх, тодорхой чиглэлээр үйл ажиллагаа эрхэлж, ардчилсан иргэний нийгэмд илүү оролцоотой байх хүсэл эрмэлзлийн илэрхийлэл болж байв. Нөгөө талаас улс төрийн намын дэргэд эмэгтэйчүүдийн клуб, хөдөлгөөн байгуулагдах болсон нь улс төрийн шинэ нөхцөлд эмэгтэйчүүдийг зорилготой бэлт гэх, улс төрийн дадлага туршлага, өөрийгөө илэрхийлэх чадвар эзэмшүүлэх, тэднийг нэгтгэх, хамтран ажиллахад чухал дадлага болж байлаа. Нийгмийн энэхүү хэрэгцээ шаардлагад үндэслэн МАХН-ын дэргэд “Эмэгтэйчүүд - Хөгжил” хөдөлгөөнийг үүсгэн, 1994 оны арваннэгдүгээр сарын 3-4 нд бүх аймаг, нийслэлээс 87 төлөөлөгч оролцуулсан анхдугаар зөвлөгөөнийг зохион байгуулсан билээ.

Улмаар дүрмийг батлан, тэргүүнээр нь УИХ-ын Судалгааны төвийн секторын эрхлэгч, МАХН-ын Бага хурлын гишүүн Д.Алтайг сонгосон юм. Уг байгууллага шинэчлэгдэж буй МАХН-ын үзэл баримтлалыг дэмжин ажиллана гэдгээ дүрэмдээ тодорхой заасан ба МАХН-ыг орчин үеийн парламентын улс төрийн хүчин болгон төлөвшүүлэхэд эмэгтэйчүүдийн оролцоо, дэмжлэг чухал гэдгийг ч ил тод илэрхийлсэн билээ. Ийнхүү “Эмэгтэйчүүд-Хөгжил” хөдөлгөөнийг үүсгэн байгуулснаас хойш Монголын Ардчилсан социалист эмэгтэйчүүдийн холбоо, Нийгмийн ардчилал Монголын эмэгтэйчүүдийн холбоо, Социал демократ Монголын эмэгтэйчүүдийн холбоо болон шинэчлэгдэн өөрчлөгдсөөр өдгөө 125 мянган гишүүнийг эгнээндээ нэгтгэсэн, нийслэл, есөн дүүрэг, 21 аймаг, 330 суманд салбар холбоотой, үндэсний хэмжээний том байгууллага болж өргөжин тэлээд байна. Тус холбооны үе үеийн удирдлага, тэргүүлэгчид, гишүүд, дэмжигчид ийнхүү эмэгтэйчүүдийн хөгжил дэвшлийн төлөө тууштай зүтгэсний үр дүнд 30 жилийнхээ ойн босгон дээр улс төр дэх эмэгтэйчүүдийн оролцооны үндсэн үзүүлэлт болох парламентын эмэгтэй гишүүдийн хувь хэмжээ, квотыг 30 хувиар тогтоолгон, 2024 оны УИХ-ын сонгуулийн үр дүнгээр 24.4 хувьд хүргэлээ. Энэ нь Ази тивдээ парламент дахь эмэгтэй гишүүдийн төлөөллөөр тэргүүлэх үзүүлэлт боллоо. Улмаар 2028 онд эмэгтэйчүүдийн квотыг 40 хувиас дээшлүүлэх, тогтвортой бөгөөд хүртээмжтэй, байгаль орчинд ээлтэй ногоон хөгжлийн төлөө уриаг дэвшүүлэн ажиллаж байна.

“Хичээл зүтгэл, амжилт дагуулсан 30 жил” номоос...

Эх сурвалж: Монголын үнэн сонин №011/24638/