Дадал нутгийн даруухан авьяастан

Өнөөгөөс нэг зуун хориод жилийн тэртээ Байгаль нуурын чанад Акими районы Хуралга гэдэг газар миний бичвэрийн баатрын эмэг ээж Дулам төрсөн агаад арван хоёрхон настайдаа амьдралын эрхээр аав ээж, садан төрөлтэйгөө хил алхан Хэнтий аймгийн Дадал суманд нүүн ирж нутгийн залуу Ваанчигтай ханилж хоёр хүүхэд төрүүлсний нэг нь мөнөөхөн баатар Гомбын маань төрсөн ээж Банзрагч байжихуй. Нялх балчир Гомбо хүүг өндөр эмээ Лянхуа гурван ой хүртэл нь торниулсан хийгээд насан өөд болсноос нь хойш эмэг эх Дулам ач хүүгээ өсгөн сургууль соёлтой залгуулж өгсөн ачтан бөгөөд тэр үеэс Гомбо хүү эмээгээрээ овоглох болсон ажгуу. 1944 оны бичин жилийн зуднаар зургаан настай Гомбо Лянхуа эмээгээ дурсаж

“Өндөр өндөр модонд нь

Өнгийн шувууд жиргэнэ

Өглөө босоод харахад

Өмгөө минь санагдана”

гэж үг, аяыг нь зохион дуулах хүртлээ санадаг байсныг Дулам эмээ нь хуучилсан байнам. Ерөөс буриад зон гэдэг хэн ч бай аливааг үзэж сонсоод зохиогоод дуулчихдаг наргиантай найрсаг түмэн. Гомбо хүү ч түүнээс хоцрохгүй тэдний дуулсан

"Ононой ус цалгиад байна

Уулнаас чулуу унаа юм бол уу

Охин Моог гэдсээрээ

                    бүдүүрээд байна

Олон болох нь уу хүргэнийх маань" гэх мэтийг төдөлгүй сурч дуулаад зэмлүүлж шоолуулж байсан гэдэг.

Гомбын эмэг эх Дулам цангинасан сайхан хоолойгоор дуулж, эмээгийнх нь төрсөн дүү Чимэд лимбээр хөгжимддөг байсан нь хүүд хөгжим дуунд дурлах эхлэл суурь болжихуй. Бяцхан хүү Гомбо буриад дуунаас гадна монгол ардын уртын дуу "Эр бор харцага" дууг халх хүн дуулахыг анх сонсон сонирхож арван настай сургуульд ороод тэр үеийн нийтийг хамарсан олон нийт, үдэшлэгийн үеэр "Хүмүүн төрөлхтөн", "Задгай цагаан үүл", "Хөх торгон дээл" зэрэг дууг хүмүүс дуулахыг сонсож тэр дор нь сурдаг, олуулаа найрал дуу дуулахад өөр өнгөөр дуулмаар санагдаад дуулахад удирдаж байсан багш Гүрцоо "Наадах өөр дуугараад байгаа өнгөө хүүхдүүдэд зааж өг" гэснээр зааж өгч дуулуулахад багш нь "Ёстой театр шиг байна" гэж магтсан гэх агаад мандолин, гармони хөгжмийг шохоорхон оролдсоор сурчихуй. Ийнхүү дуу хөгжимд сэтгэл татагдан суралцсаар гурван бадаг шүлэг найздаа зориулан зохиож аялгуу зохируулан өөрөө өөртөө дуулсаар долдугаар ангиа төгсөөд Өндөрхааны арван жилийн дунд сургуулийн наймдугаар ангид суралцаж баян хуур хөгжим сурч сургуулийн концертод пионерын удирдагч багш Г.Цэрэндоржийн удирдлагаар тоглодог байсан агаад тэр үед залуухан хятад ажилчид аман хуураар тоглохыг сонирхсон Гомбо хүү байранд хамт байдаг Б.Батаа гэдэг хүүхдээс аман хуурыг нь хөдөө гэрээс нь авчруулж тоглосоор амархан сурч аман хуураараа марш тоглоход ангийнхан нь тэр хэмнэлээр жагсаж хичээлдээ ордог байсан нь бусад ангийнхныг атаархуулдаг байжихуй. Нэг удаа цэргийн ансамблийнхан ирж тоглолт хийхэд монгол үндэсний олон хөгжим байдгийг мэдэж, Ардын жүжигчин Дашдэлэг гуайн ёочин хөгжмийнхөө утсыг харахгүй дээгүүр харан тоглож байхыг бишрэн гайхаж байсан гэнэм. Аймгийн клубт тоглодог "Учиртай гурван толгой"-г цонхоор нь үзсээр зарим дуугий нь сурсан гэх ба харин нэг удаа тэнд явж байгаад сонин дуутай хөгжим сонсогдоход шагайж харахад нь хууздуухан сахалтай шар хүн хөндлөн даралттай том хөөрөгтэй хөгжим тоглож байсан нь клубийн эрхлэгч, хүүхдийн зохиолч Содномдорж байсан хийгээд уг хөгжимд суралцахын тулд түлээгий нь хагалж зуухыг нь галлаж өгсөөр аккордион хөгжимд суралцсан болой. Тавиад оны сүүлч, жараад оны эхэн үед ажиллаж асан аймгийн клубийн хөгжмийн багш Ц.Дэмбэрэл, бүжгийн багш Ёндонжамц нартай танилцан клубт болдог бүжгийн хөгжмийг хөөрөгт хөгжмөөрөө хааяа тоглохоос гадна Дэмбэрэл багш үлээвэр хөгжмийн том бүрээ дуб хөгжимд сурган тоглуулдаг байсан нь мандолин хөгжмөөс эхэлж суралцсан Гомбод өөр ертөнцөд очсон мэт мэдрэгдсэнээс хойш "Би ер нь хөгжимгүйгээр амьдрахгүй хүн юм байна" гэж бодсоор явсан үед клубийн багш нар нь Улаанбаатар хотод хөгжмийн ангитай урлагийн сургууль байдаг. Тэнд суралцахыг зөвлөхөд наймдугаар ангиа төгссөн тэр намар эмэг ээж, төрсөн ээж нартаа энэ тухай хэлж сургуульд явах зардлаа нэг үхрийн үнээр бэлтгүүлж зуныхаа амралтаар гэрийнхнийхээ хадлан бордооны ажилд тусалж дуусаад хотод ажилладаг Доржпалам гэдэг нутгийн ахын 72 гэдэг мотоциклийн ард суун хотод ирж хөгжмийн урлагт зорьсон Гомбо хүүгийн хүслийн анхны жим эхэлвэй. Хотод ирээд урлагийн сургуулийг сурагласаар очиход шалгалт эхэлчихсэн тэнцэж баярласан, тэнцээгүй нулимстай хүүхдүүд гарч ирсээр байхад дараалал хүлээж догдолсон Гомбо шалгалтын танхимд ороход туранхайвтар шар хүн эхлээд том хар хөгжим дээр өнгө дуугаргаад энэ өнгийг дуугар гэхэд нь сонссоноо дуугарч, юм цохиулахад нь дуурайн цохиж шалгуулаад, ямар хөгжим тоглодог вэ гэхээр нь мондалин, аман хуур, гармони, баян, аккордион гээд оролддог хөгжмүүдээ хэлсэнд тэр багш "Ардын хөгжмүүдээс алийг нь сурах хүсэлтэй байна" гэхээр нь мань хүн зөрүүлээд "Та ямар хөгжмийг нь сурсан бэ" гэсэнд хуучир гэж, "Тэгвэл тэр хуучрыг нь суръя" гэснээр хөгжимчний жим нь зөрөг болон өргөжжээ. Шалгаж сургуульд тэнцүүлсэн тэр буянтай хүн бол алдарт Л.Мөрдорж багш байсан бөлгөө. Хөгжмийн урлагийн авьяастнуудын их уурхай болсон Хөгжим бүжгийн дунд сургуулийн хуучрын ангиа төгсөөд Улсын ардын дуу бүжгийн чуулгад хөгжимчин, улмаар Увс, Завхан аймагт хөгжмийн багшаар томилогдон ажиллаж байхдаа нутгийн ардын урлаг, тэдний онцлогийг судалж суралцсаар тэр үеийн ЗХУ-ын Буриад улсын Улаан-Үд хотын Соёлын дээд сургуулийг удирдаач, хөгжмийн багш мэргэжлээр дүүргэж ирээд Хөвсгөл аймагт томилогдон ажиллаж 1973 онд Хэнтий аймагтаа ирсэн ажгуу. Үүнийг бичвэрлэгч бибээр Гомбо багштай энэ үед гурван жил соёлын ордны хөгжмийн бүрэлдэхүүнд бялар хөгжим үлээж удирдлагад нь ажиллахад уран бүтээлчидтэйгээ намуун дөлгөөн харилцаж ойлголцдог, уран бүтээлдээ нягт нямбай хандан чанаржуулж чаддаг, өөрөө зохиож бүтээхийн зэрэгцээ дуу, бүжиг, хөгжмийн бүх уран бүтээлийг хөгжмийнхөө бүтэц бүрэлдэхүүнд зохицуулан маш чадамгай найруулга хийдэг байсныг үзэж сонсож үлгэр авахыг хүсдэг байсансан.

Д.Гомбо багшийг нутаг нэгтэн, яруу найрагч Л.Нямаа "Дуламын Гомбо гэдэг бодь хүн" гээд "Хөдөөшиж хоцрогдоогүй, хөгжмийн бүтээлдээ мэдрэмжтэй, нягт нямбай ханддаг урагшаа тэмүүлэлтэй уран бүтээлч" хэмээн тодорхойлсон нь үнэн агаад тохирсон үнэлэлт болой. Мөн хамтран зүтгэгчид, бүжигчин, дэглээч, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Ц.Оюунбаатар, дууны багш Б.Авирмэд  нар хэлэхдээ "Буриад хөвгүүд басгадын ааш араншин, ахуй амьдралыг харуулсан хошин бүжгийн аяыг олсноо гудамжид шүдэнзний хайрцаг дээр тэмдэглэж ирээд бүжгийн багш Д.Санжаасүрэнд ярьснаар тэр хоёрын онгодоор бүтсэн бүжиг буй болсон бөгөөд далаад оноос эхлэн баяжигдсан хоёр багшийн бүтээл, буриад зоны "Дуулалт бүжиг" нь Болгар улсад болсон олон улсын Ардын урлагийн их наадмын алтан медаль хүртсэнээс хойш өнөө хэр нь “Хан Хэнтий” чуулгын урын санд мөнхөрсөн бүтээл болж үлдсэн тухай яриад Гомбо багшийн бүтээлийн гол онцлог нь ардын хөгжмийн найруулгыг мэргэжлийн өндөр түвшинд хийдэг болохоор бүжиг болон дуучинд эергээр нөлөөлдөг жам ёсыг бүрэн хангасан байдаг байлаа гэж ярьж бичсэнийг үзээд өчүүхэн би ч гэсэн үнэнийг батлан бичвэрлэж буй минь энэ бөлгөө. Монголын хөгжмийн ертөнцөд, тэр дундаа ардын урлаг ялангуяа буриад түмний дуу хөгжимд өвлөгдөн үлдсэн ажил амьдрал, адал явдлыг өсөх наснаасаа эхлэн улиран одох он жилүүдэд суралцаж, судалж оюун ухаандаа шингээснээ жар гаруй нийтийн дуу, нэг зуун хориод бүжгийн аялгуу, дөч гаруй жүжгийн чимэглэл хөгжим, мөн дөч гаруй дан хөгжмийн зохиол болон баруун хязгаар нутгийн олон ястан ардын урлагийн "Эгшиглэнт Алтай" концертын хөтөлбөрөөс эхлээд буриад түмний ёс заншил, бүжиг наадгайг харуулсан "Насны харгуй" дуу бүжгийн цомнол, арван хоёр жилээр сэдэвлэж багачуудад зориулсан дуулалт жүжгийн бүтээлүүддээ бүтээлчээр тусган тайзнаа амьдруулсан хийгээд аймагтаа Өсвөрийн зохион бүтээгчдийн дунд сургуульд ирээдүйн хөгжмийн авьяастнуудыг бэлтгэх тусгай анги нээж амжилттай ажиллаж боловсролын салбарт ч зам мөрөө үлдээсэн нь хөгжмийн зүтгэлтнүүдийн анхааралд өртөн энэ хүрээлэлд тод байраа эзэлж "Хэнтийн шар Гомбо" гэж алдаршсан уран бүтээлч байжихуй. Д.Гомбо багшийн унаган авьяас, өндөр боловсрол, уран бүтээлийнх нь чадвар чансааг Монголын төр өндрөөр үнэлж Соёлын тэргүүний ажилтан, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор энгэрийг нь мялааж Монгол Улсын Урлагийн гавьяат зүтгэлтний алдрыг хүртээсэн бөлгөө. Бичвэрээ өндөрлөх багахан хугацаанд хамт ажиллахдаа хуучин танилын ёсоор харилцаж багш шавийн хүрээнд ажиллан найруулсан хөгжимд нь дуулж, найрал хөгжимд нь бялар үлээж, нотыг маш гоё цэвэрхэн бичдэгийг нь дуурайж, бүтээлээс нь суралцсаар яамны томилолтын эрхээр зам салсан ч миний ууган хүү Адьяасүрэн Д.Гомбо багшийн гар дээр хөгжмийн урлагт суралцаж байгаад зуурдаар мөнх бусыг үзүүлсэн нь багш, аав хоёрт харамсал болж үлджихүй. Тэрбээр соёлын ордон, чуулгадаа  Ж.Цолмон, Д.Лхамсүрэн, Б.Даваажав, Д.Ширмэнбаатар, Ц.Дугар, А.Батзаяа, М.Буяндэлгэр, Д.Цэвээндолгор, өөрийнхөө хүү морин хуурч Батболд гээд олон арван авьяастан хөгжимчнийг бэлтгэж улмаар Өсвөрийн зохион бүтээгчдийн сургуулийн хүүхэд, залуусыг хөгжмийн урлагаар сурган хүмүүжүүлсээр нэхэн дурсах бүтээл юугаараа ардын дуу бүжгийн “Хан Хэнтий” чуулгад анхдагч нь болж, төрж өссөн нутаг ус, хүний төлөө гэсэн уужим сайхан сэтгэл, уянга, тэмүүлэл хосолсон уран бүтээлээрээ ард зондоо хүндлэгдэн мөнхөрсөн Монгол Улсын Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Д.Гомбо багш та минь тэнгэрийн ариун орондоо ашид амгалан оршиж үр хүүхэд төрөл садан, авьяастан олон шавь нар, танил сайхан нөхдөдөө ач ивээлээ хүртээж байх болтугай. Таны яруу тансаг аялгуу, авьяас ур чадвар, бүтээлч хөдөлмөр, төлөв даруу эелдэг зан чанарыг хүндэтгэн ёсолж сөгдмүү.

Л.Буянхишигт

/Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин/

Эх сурвалж: Монголын үнэн сонин №011/24638/