Хэл соёл, ёс заншлын хэлхээ - "Бүргэдийн баяр"

Наурыз нь исламын шашинтай ард түмний хаврыг угтсан баяр юм. Ахан дүүс, түмэн олон өвлийн хүнд бэрх үеийг даван туулж, дулаан улиралтай золгодог. Жилийн энэ үед ажил амьдрал өрнөж, соёл, ёс заншлаа сэргээн арвижуулдаг.
Үндэстнүүдийн үүсэл хөгжлийн шинжийг тодорхойлдог гол зүйл бол хэл, соёл, ёс заншил юм. Нүүдэлчдийн соёл, ёс заншилд ижил агуулгатай, өвөрмөц хэлбэр хэллэгтэй зүйл олон бий. Казах түмний хэлний баялаг цар хүрээ, соёл, ёс заншил, ёс суртахууны олон төрөл зүйлийг Казахстан улсын судлаач доктор А. Хайдар 2013 онд "Казах хэл ертөнцөд” хэмээх гурван боть тайлбар толь бичиг номд төрөлжүүлэн ангилж бичснээс харахад казах түмэн эртний соёлтой ард түмэн юм. Үүнээс залуу үеийнхэндээ зориулан цөөн зүйлийг жишээ болгон дурдъя. 
Ямар ч залуу хүний эрхэмлэх, хүн чанарын гол нэг зүйл бол хүмүүсийг болон өөрийгөө хүндэтгэж, хамгаалан хөгжүүлэх, сайхан ёс суртахуунтай байх явдал. Ёс суртахуун бол хүн чанарыг хамгаалан хөгжлийг нь хадгалах сав билээ. Энэ сав цоорч эхэлбэл сурсан юм бүхэн, эрдэм ном, хүн чанар нь гоожсоор алдагдахад хүрдэг. "Урмын үг ухааны тэжээл” гэсэн сургаал ч бий. Ганц нэг судлаач соёл ёс заншлын зүйлийг судлахдаа үлгэр домог, түүнд холбоотой туульс \казахаар “жыр” гэдэг\ зэргийг үндэслэн “Манай үндэстэн бүр галавын өмнө үүссэн бололтой” гэж шинжлэх ухааны баримт судалгаагаар баталж амжаагүй зүйлийг хэлэх явдал ч мэр сэр сонсогдох болжээ. Залуу үед бид баттай үнэнийг хэлж байвал ёс суртахууны сайн шинжтэй нийцэх нийлэх болов уу. Үлгэр домог эрт үеэс ам дамжин хөгжих явцад, казахын туульст ч нөлөөлсөн тал бий. 
Сүүлийн 160-170-аад мянган казах түмнийг хүндэтгэн, дэлхийн олон улсад тархан суурьшсан 20 гаруй сая казах түмний соёлын зарим онцлог зүйлийг сурталчилсан “Бүргэдийн баяр” тэмдэглэдэг болсон нь залуу үед чухал ач холбогдолтой зүйл болж байна гэж боддог. Энэ арга хэмжээний үед казах түмний үндэсний дуу хөгжим, бүжиг, казах үндэсний хувцас, “Көк пар” \”Хөх тэнгэрийн хос”\ зэрэг эрт үеэс уламжлан ирсэн урлаг спортыг сурталчилж, үзэсгэлэн худалдаа ч зохион байгуулж, монгол ба казах залуучууд хамтарсан нөхөрсөг тоглолт хийж байгаа нь авууштай, жуулчдын сонирхлыг татсан сайн ажил болжээ.
Дээрх тайлбар толь бичигт "Энгийн ба баяр ёслолын үед өмсөх хувцас, ахуйн хэрэглээний зүйлүүд, спорт тоглоомуудын төрөл, хүүхдийн тоглоом, найр наадмын ба спортын төрөл, дуу хөгжим, бүжиг урлагийн төрөл, олон тэмдэглэлт өдрийн зүйлүүд, хүмүүжил, ёс журам, хэв журам, ёс заншилд баримтлах ба хориглох зүйлүүд, танин мэдэхүйд чиглэсэн оньсого, таавар, ардын сургаал гэх мэт итгэл үнэмшлийн, бэлгэдлийн чанартай олон зүйлийг, мөн ерөөл, халамж, сургамж, хүмүүжлийн тухай 1000 орчим зүйлийг тайлбарлан багцлан нийтэлсэн байна.
Олон ёс заншлын үнэт зүйл амьдралд шалгарч, уламжлагдсаар хэвшмэл ёс заншил, ёс журамд 
- Ахмад хүмүүсийг болон хүнийг хүндлэх олон ёс заншлын зүйл бий. Жишээ нь, тухайн нөхцөлд холбон мэндлэх ёс, ахмад хүнийг мориноос нь түшиж буулгаад морийг нь уях, гэрийнхээ хаалгыг нээж оруулаад хойморт залах, цайг хоёр гараа нийлүүлэн баруун гараар өгөх, ахмад хүнтэй зөрөхөөр бол зөвшөөрөл авч байж нүүрээ харуулан зөрөх ёс бий. Мөн ойрдоо уулзаагүй алс холоос ирсэн ахан дүүсдээ, хүндэт зочинтой алдаа дэлгэн тэвэрч зүрхээ нийлүүлэн  мэндэлдэг уламжлалтай. 
-Зочныг бурхнаас заяасан зочин \малаа эрж холоос яваа, алс холын ахан дүүстэй очих гэж холын зам туулж яваа гэнтийн зочин\, урилгаар ирүүлсэн албан ёсны хүндэт зочин, ойр айл дамжин хэсэж явдаг явуулын зочин гэж ангилдаг. Зочин ирэхэд хэрэглэнэ гэж айлууд хүндэтгэлийн махан болон цагаан идээнийхээ дээжийг хадгалдаг ёстой. 
-Зусланд гарах ба хол нүүдэл хийх үед замд тааралдсан айлууд нүүдлийн цувааны хүмүүст цай, айраг өгч ундаалдаг, хөрш буувал гэрийг нь барилцаж цай унд бэлтгэн өгч тусалдаг тусч ёс бий. Зуны дэлгэр цагт зусланд гарах үеэр ойр орших хамгийн өндөр настай хүнийг хүндэтгэж цай бэлтгэж өгөх буюу гэрт нь очиж хүндэтгэл үзүүлдэг уламжлалтай.
-Казахууд айлын хоймрыг төр гэдэг бөгөөд эрт үеэс хүндэлж ирсэн. Ахмад хүмүүс, ахлагч, төрийн түшээ, хүндэт зочноо хойморт залдаг. Орох хаалганыхаа баруун талд аав, ээж буюу эмээ өвөөгийн ор, зүүн талд нь залуучуудын ор ба суудал байдаг. Залуу хосын орон дээр ямар ч хүн суудаггүй. Хүндэт зочноо хойморт залах, дуу хөгжмөө хоймороос өргөх, найр наадмаа хоймроос зохион байгуулах, хурлаа хоймроос удирдаж, ёс журмаа, гаргах шийдвэрээ хэлэлцэх зэрэг үйл ажиллагаа айл өрхийн, ахмад ахлагч хүмүүсийн гэрийн хоймроос зохион байгуулагдаж иржээ. Өвөө эмээ болон аав ээж нь залгамжлан амьдарч ирсэн өрх гэрийг "Хара шанарах” \”Удам дамжсан их тонт гэр”\ гэж хүндлэн зарим тэмдэглэлт өдрөө өнгөрөөдөг. Казах түмний өрхийн хоймрын соёлоор төрийн соёл үүссэн гэж үздэг бөгөөд үүнтэй холбоотой казах түмний төрөлх хэл, ёс заншилд холбогдсон олон зүйл уламжлагдан, хадгалагдаж ирсэн байна. Ахмад хүмүүс, ирсэн зочид үргэлж залуу үе, авьяаслаг хүмүүст урмын үг хайрлаж, сургамж өгөх, сайн сайхныг хүсэн ерөөх ёс үе дамжин иржээ. 
-Ёс журам, бэлгэдлийн чанартай зөвшөөрөх ба хориглох зүйлүүд урт хугацаанд шүтэж ирсэн шашин шүтлэгийнхээ номд ч цөөнгүй орсон байна. Жишээ нь, галынхаа орчмыг цэвэр байлга. Хир буртганд чөтгөр шулам үүрлэж өвчин үүсгэнэ гэж ярьдаг. Мөн “Галын орыг бүү гишгэ” галаар бүү тогло” гэдэг. 
-Казахууд цусаа хүндэлж, цусан төрлөөс бий болсон томоохон удирдагчаа “Хаан” \”Цусан төрөл”\ хэмээн өргөмжилж, цус ойртвол өвчин эмгэгт баригдана гэж үзээд “Долоон үеэ мэдэхгүй хүн түүхийн өнчин” хэмээн номлож эрт үеэс угийн бичиг хөтөлсөөр иржээ. Казахуудыг төрлийн шинжээр ба нутгаар нь их жүз, дунд жүз, бага жүз гэж нэрлээд дотор нь маш олон отог омгоор хуваан ангилж, цус ойртохоос болгоомжилсоор ирсэн байна. Орчин үеийн анагаахын шинжлэх ухаан цус ойртоход сул генүүд олширч өвчин эмгэгт баригдах нь олширдог гэж үздэг. 
-“Алаг утас, дэсийг бүү даваж гар” гэдэг нь эрээн бараан, сайн муу нь ялгарахгүй холигдсон зүйлд бүү ойрт, зөв шударга бай гэсэн хориглосон бэлгэдлийн зүйл юм. Мөн “Хонзон саналгүй эвийг санаж яв”, “Чулуу шидсэн хүнийг цай идээгээр угт”,”Нүд цохороос бүү ай, ухаан сохороос айж яв”,”Наадаж ярьсан ч бодож ярь”, “Гэрийнхээ бууринд босоо гадас бүү үлдээ” гэх  мэт олон сургамж бэлгэдлийн зүйл бий. 
-“Айлд орохдоо баруун хөлөөрөө ор”, “Өнчин хүүхэд шиг босгонд бүү зогс”, “Хүнтэй зэрэгцэж ам булаацалдан бүү ярь”, “Ахмадын үгийг сайн сонс”, “Ядарч зовсон хүнд сайн тусалж бай” гэсэн ёс заншлын олон сайхан зүйл байдаг бөгөөд тухайн үндэстний ёс заншил, соёлын сайн хэвшмэл зүйл бий болдог байна. Залуу үе баялаг хэл соёл, сайхан ёс заншлаа үргэлж хүндлэн яваасай гэсэн хүслээр сэтгэгдлээ өндөрлөв.
X.Хавалхаах 
/АБТА-н, ахмад багш, уран зохиол судлалын магистр, зохиолч/

Эх сурвалж: Монголын үнэн сонин №011/24638/