Өөрчлөлтийг өөрөөсөө

Сансар оготоргуйн хязгааргүйд хүн төрөлхтний өлгий болсон цэнхэр нүдэн гараг эргэлдэн байна. Найман тэрбум хүний орон гэр болсон энэ гаргийн 71 хувийг ус эзэлдэг. Өнгөцхөн бодоход хүн гэгч амьтан хязгааргүй их усан санд жарган суугаа мэт. Гэтэл ердөө 2.5 хувь нь л ууж болохуйц цэнгэг ус байж таардаг. Түүгээр ч үлбарам мөнөөх 2.5 хувь цэвэр усны нөөцийн дийлэнхийг Өмнөд, Хойд туйлын мөс цас, мөсөн голууд эзэлдэг учраас газарзүйн байршил, цаг уурын нөхцөлөөс шалтгаалаад дөнгөж 31 хувийг нь л хүмүүс хэрэглэх боломжтой. Тамд тамхичдад зориулсан гал байдаггүй гэдэг шиг тохуутай байгаа биз. Хүн гэгч амьтан байхгүйгээ бүтээж, олборлож, босгох бүтээлч шуналтай. Хэрэгцээ минь дутаад байна гэж гар хумхин гуниглаж суухгүйгээр дэлхий даяар хэрэгцээндээ зориулан 4600 гаруй шоо километр ус олборлож байна. Одоо эндээс л асуудал босож ирнэ дээ. Хэрэглээндээ зориулан олборлосон энэ их усаа бид зүгээр уудаггүй. Хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн усалгаанд 69 хувийг нь, 19 хувийг нь аж үйлдвэрлэл, 12 орчим хувийг нь хотын хүн амын унд, ахуйн хэрэгцээнд ашигладаг. Ингээд ч зогсохгүй тансаг хэрэглээнд ч тодорхой хувийг нь зарцуулахаа мартахгүй. Харин Монгол Улсыг тусад нь аваад үзвэл нийт нутаг дэвсгэрийн дөнгөж 17.3 хувьд нь усны нөөцийн зураглал хийсэн байдгаас цэвэр усны 423 орд байгааг тогтоожээ. 

Хүн амын хурдтай өсөлт, уур амьсгалын өөрчлөлт, хотжилт зэрэг олон хүчин зүйлийн нөлөөгөөр цэвэр усны хэрэглээ жил бүр эрчимтэй нэмэгдэж байгаа юм. Дэлхийн хүн амын тоо энэ хурдаараа өсвөл 2050 гэхэд 9.8 тэрбумд хүрнэ. Хүн амын тоо нэмэгдэхийн хэрээр цэвэр усны хэрэглээ өнөөгийнхөөс даруй 20-30 хувиар өсөх тооцоо гарчээ. Хүн амын өсөлт аж үйлдвэржсэн орнуудын хувьд нэг хувиас доош байхад хөгжиж буй орнуудын хувьд хоёр хувь, Африк, Ази, Ойрхи Дорнодын зарим оронд гурван хувиас давж байна. Үүнээс үзэхэд дэлхийн хүн амын өсөлтийн 90 гаруй хувь нь хөгжиж буй орнуудад хамаардаг. Хүн амын өсөлтийг даган хотжилт эрчимтэй явагдсанаар цэвэр усны хүртээмжийн тэнцвэр алдагдаж байгаа. Хүн амын өсөлт болон цэвэр усны нөөцийн жигд биш тархалттай холбоотойгоор ойрын хэдэн арван жилийн хугацаанд дэлхийн олон оронд цэвэр усны нөөцийн хомсдол нүүрлэх төлөвтэй байгаа тухай дэлхийн хэвлэлүүд бичиж байгаа. 

Хомсдол нүүрлэх орны нэгд Монгол улс орно. Монгол орны усны нөөцийн 98 хувийг гадаргын ус бүрдүүлдэг. Сүүлийн байдлаар усны нийт нөөц 564.8 км куб байгааг тооцсон нь дэлхийн 145 улсаас 22 дугаарт эрэмбэлэгдэж, усны нөөц багатай орны тоонд багтаж буйг НҮБ мэдээлж байв. Гэтэл бид цэвэр усыг үнэгүй мэт үзэж хайр гамгүй хэрэглэсээр л байдаг. Харин Улаанбаатар хотын иргэд гадаргын бус, гүний цэвэр усыг өдөрт дунджаар 140-160 мянган метр куб буюу 150 сая литрийг хэрэглэж байна.

 Энэ нь өмнөх оноос 1.8 хувиар, 2021 оноос 2.7 хувиар өссөн үзүүлэлт болж байна. Хэдийгээр орон нутгаас нийслэл рүү шилжих хөдөлгөөн эрчимжиж сүүлийн хоёр жилд нийслэлийн хүн амын тоо 3.2 хувиар өссөн тоон үзүүлэлт байгаа ч нөгөө талаар гэр хорооллын нэг хүний усны хэрэглээ хоногт 8-15 литр байхад, байшин хороололд 160-200 литр байдаг гэсэн харьцуулсан дүн мэдээ усны зохисгүй хэрэглээнд анхаарлаа хандуулах цаг болсныг илтгэнэ. Энэ байдлаараа үргэлжилбэл 2030 он гэхэд Улаанбаатар хотын усны нийт хэрэгцээний 43 орчим хувь нь одоо байгаа усны нөөцөөр хангагдахгүй байх эрсдэлтэй гэж Дэлхийн банк тооцоолж байсан юм.

Дэлхий дээр 1950 онд 10 саяас дээш хүн амтай цорын ганц хот нь Нью-Йорк байсан бол 2019 онд энэ тоо 45 болж, хотын хүн амын тоо 4.2 тэрбумд хүрсэн бол 2050 он гэхэд дахин хоёр тэрбумаар нэмэгдэх төсөөлөл гарчээ. Хүн амын өсөлт энэ байдлаараа үргэлжилбэл дэлхийн ДНБ-ий 45 хувь, хүн амын 52 хувь, үр тарианы үйлдвэрлэлийн 40 хувь нь эрсдэлд орохоор байгаа аж. Өөр нэгэн тооцоогоор дэлхийн цэвэр усны 70 орчим хувийг хөдөө аж ахуйд ашигладаг. Хөдөө аж ахуйн салбарт дэлхий даяар нэг тэрбум гаруй хүн хамрагдаж, жил бүр 2.4 их наяд ам.долларын ашиг олдог. Аливаа улс орны хувьд нэг хүнд ногдох жилийн ундны ус хангамж 1000 шоо метрээс доош байвал гачигдал нүүрлэсэнд тооцогддог. Хотжилтыг дагаад цэвэр усны хяналтгүй, замбараагүй хэрэглээ нэмэгддэг нь тодорхой.

НҮБ-ын Хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллагын хамгийн сүүлийн үеийн судалгаагаар, дэлхийн 30 оронд усны хомсдол нүүрлээд байгаагаас 21 улс ноцтой хомсдолд оржээ. Энэ байдал цаашид дэлхий даяар, ялангуяа хөгжиж буй орнуудад даамжрах төлөвтэй байгаа аж. Дэлхий нийтийн туршлагаас харахад усны хомсдол нь хоол хүнсний гачигдал, уснаас үүдсэн бүс нутгийн чанартай мөргөлдөөнүүд, эдийн засгийн өсөлт удаашрах, байгаль орчны доройтол зэрэг олон хямралын эх үүсвэр болж байдаг. Дэлхий даяар цэвэр усны хомсдолоос үүдэж 2030 он гэхэд 700 сая гаруй хүн амьдран суугаа газраасаа дүрвэн дайжна гэдэг судалгаа, тоон баримт байна. Усны нөөцийн хомсдол хамгийн хүнд тусдаг Африк тивд гэхэд 25 улс 2025 он гэхэд усны нөөцийн маш том асуудалд орно гэж тооцоолжээ. Сахарын бүсийн орнуудад энэ нөхцөл байдал бүр ч хурцадмал болох төлөвтэй байна.

Өнөөдөр дэлхий даяараа усны нөөцөө үр ашигтайгаар удирдах томоохон сорилт удирдагчдын шүдний өвчин болоод байгаа юм. Цэвэр усны хүртээмжийг сайжруулах, хэрэглээг хянах нь улс орнууд, дэлхий нийтийн нэн тэргүүнд анхаарал тавих, шийдвэрлэх асуудал. 

Цэвэр ус, цахилгаан, нефть гэсэн гурван зүйл хүний амьдралыг тэтгэх эрчим хүчний эх үүсвэр тул олохгүй бол амьдрал оршин байх эсэх хүртэл хэмжээнд яригдана. Хамгийн эхэнд усны асуудлыг хаягдал усыг боловсруулж эргүүлэн ашиглах, гадаргын болон, цас борооны усыг хуримтлуулан ашиглах зэргээр шийдэх боломжтой. Өөрөөр хэлбэл, унд-ахуйн хэрэглээнээс бусад хэрэгцээнд тодорхой хэмжээнд цэвэршүүлсэн хаягдал усыг ашиглаж өндөр чанартай цэвэр усны эрэлтийг бууруулах замаар усны нөөцийн зохистой менежментийг хангах гэж үзэж байгаа юм. Өнөөдөр дэлхийн олон орон унд-ахуйн хэрэглээнээс бусад усны хэрэгцээгээ ус дахин ашиглах замаар хангах бодлогыг барьж байна.

Монгол Улсын тухайд Улаанбаатар хотын 2040 он хүртэлх хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөнд нийт ундны усны хэрэглээний 30 орчим хувийг цэвэршүүлж хэрэглэнэ гэсэн том зорилт тавьжээ. Үүнийг шийдвэрлэх гол гарц нь Туул голд боомт, усан сан, ус дамжуулах шугам, цэвэршүүлэх байгууламж бүхий усан цогцолбор байгуулж, ус хангамжийн баталгаат эх үүсвэртэй болох нь хамгийн зөв шийдэл гэж үзээд байгаа юм. Мөн гадаргын усны хуримтлал үүсгэх, усны дахин ашиглалт, газрын доорх усны эрэл хайгуулыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй байгааг Усны газар мэдээлж байна. Ус ашигласны, ус бохирдуулсны болон хомстуулсны төлбөр, усны үйлчилгээний үнэ тарифыг харилцан уялдаа холбоотойгоор тогтоох шаардлагатай байгааг ч тус газрын мэргэжилтнүүд ярьж байгаа юм. Хотын усны нөөцийг нэмэх нэг арга бол усыг дахин ашиглах стратегийг хэрэгжүүлэх замаар хотын усны дотоод эргэлтийн гогцоо үүсгэх явдал юм. Хотын усанд ийм эргэлтийг бий болгохын тулд байгалийн усны тэнцвэрт байдлыг ойлгох шаардлагатай гэнэ.

Хүн төрөлхтөн эрт үеэс усны менежмэнттэй байсныг илтгэх түүхэн баримтууд бий. МЭӨ 3000 он Грекийн Крит хот-Минойны соёл иргэншлийн үед ахуйн хэрэглээний бохир усыг хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн усалгаанд ашиглаж байсан бол МЭ 97 он Италийн Ром хотын анхны усны зохицуулагчаар инженер Секст Юлий Фронтин томилогдож байжээ. Тэгвэл 1890 он Мексик улс Мехико хот-Ахуйн хэрэглээний бохир усыг хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн усалгаанд ашиглах ус дамжуулах хоолойг барьж цэвэрлээгүй болон анхан шатны цэвэрлэгээ хийсэн усаар 90 орчим мянган га тариалангийн талбайг усалж байлаа. Тун саяхан буюу 2000 онд Сингапур улс “Шинэ ус” гаргах үйлдвэр ашиглалтад оруулж бохир усыг дэвшилтэт технологиор гүн цэвэршүүлэн ундны ус гарган авч байлаа.

Хүн төрөлхтөн ирээдүйгээ үргэлж өөдрөгөөр харахыг хүсдэг. Цэвэр цэнгэг устай, уужимхан амьсгалах агаартай, эрүүл баялаг хөрстэй эко сиситемтийг хойч үедээ уламжлан үлдээхийн тулд бид өглөө бүрийнхээ үйлдэлд анхаарахад л болно. Дуслыг хураавал далай, дуулсныг хураавал эрдэм гэдэг дээ. Усны хаалт чинь бүрэн хаагдаж байгаа эсэхийг хянахаас эхлээд усаа хэмнэлттэй хэрэглэж, үр хүүхэддээ цэвэр усны талаарх мэдлэг мэдээллийг цэгцтэй ойлгоход нь туслах замаар бид өөрчилнө. Өдөр хоног өнгөрөх бүр асуудал дагуулж эхлээд байгаа дэлхийн дулаарал, цаг уурын өөрчлөлтийн эсрэг бидний хийж чадах ажил энэ юм.

Трамп Төмөрөө

Эх сурвалж: Монголын үнэн сонин №011/24638/