Философийн супер од

Өнөө үеийн хамгийн алдартай философич Славой Жижек гэж хэн бэ. Нийгмийн философич, соёл судлаач, кинофил, капитализмыг хатуу шүүмжлэгч, Люблянагийн психоанализийн дэг сургуулийг үндэслэгч, онигооны мастер гээд түүнд олон тодотгол бий. Гегелийг поп соёл шиг, артхаус кино, блокбастеруудын талаар түүн шиг “амттай” бичдэг шүүмжлэгч үгүй. Хичкокийн кинонуудад Фрейдийн номлолоор дүн шинжилгээ хийх санааг тэр л бодож олсон. Хачирхалтай, илэрхийлэлтэй бичдэг ч  дүр төрхийн бүх парадокс нь хоёрдмол утгатай. Славой Жижек бол жинхэнэ үзэгдэл.

Өдөөн хатгагч

Гайхалтай философичдоос нэр цохохдоо бид Аристотель, Платон, Иммануэль Кант, Фридрих Ницше нарыг дурддаг. Тэгвэл өнөөдөр философийн чухал асуудлууд дээр ажиллаж байгаа хүмүүсийг төдийлөн мэддэггүй.  Магадгүй зарим нь “Жинхэнэ гүн ухаан Кантаар төгссөн” гэх биз. Энэ домгийг Неаполийн судлаач Максимилиан “Үнэн гэж юу вэ” бүтээлээрээ хэдийнэ няцаасан. Орчин үеийн ертөнцийг ойлгохын тулд Фуко, Жижек, Харавэй тэргүүтэй сэтгэгчдийн бүтээлийг нягтлан үздэг. Ницшегийн нигилизмийг, Фукогийн биополитикийг тайлбарласнаараа Славой Жижек философийн супер од болсон. Нөгөөтэйгүүр Жижек амьд ахуйдаа гарч ирсэн бол Ницше, Фуко нарыг нас барсных нь дараа агуу байсныг хүлээн зөвшөөрсөн юм. Үрчлээстэй цамц, футболк, өргөн жийнсэн өмд, сэгсгэр үс, сахал түүний гадаад имиж. Бусдад таалагдах гэж хичээдэггүй, хачирхалтай байдлаа нуулгүй англиар аялгатай, чанга ярина. Найзууд нь түүнийг “Фидель Кастро” гэж дууддаг. Улс төрийн итгэл үнэмшил бус, хэтэрхий яриасаг учраас Кубын удирдагчийн нэрийг авчээ. “Newsstatesman”-д өгсөн ярилцлагадаа  “Миний хувийн амьдрал 30 жилийн өмнө хямралд орж, амиа хорлохын ирмэгт хүрсэн. Бүтээлч байдал  психоанализтай ижил үүрэг гүйцэтгэсэн дээ. Дуусгах ном, нийтлэл байсан учраас үхлийг хойшлуулсан” гэжээ. Үзэл бодлоо хатуу ширүүн, тууштай илэрхийлсэн Славой Жижек нэг талаараа өдөөн хатгагч юм. Социалист Бүгд Найрамдах Словени ард улсын нийслэл Любляна хотод төрж өссөн түүний аав ээж коммунист,  атейст үзэлтнүүд байв. Жижек 17 настайдаа амьдралаа гүн ухаанд зориулахаар шийджээ. Югославын эрх баригчид түүний  диссертацийг “Хангалтгүй марксист” хэмээн шалтаглан 1971 онд бүртгэсэнгүй. Олон жил лааз өшиглөсний эцэст 1979 онд Словенийн Социологийн хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтнаар орж,  Германы гүн ухааны чиглэлээр докторын зэрэг хамгаалжээ. Эндээс л психоанализийн санааг сонирхож, Парист суралцсан байна. Эх орондоо эргэж ирснийхээ дараа 1989 онд хэвлүүлсэн “Үзэл суртлын дээд обьект” номоороо гүн ухааны ертөнцөд өөрийгөө тунхагласан.   Улсынхаа Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хүртэл өрсөлдөөд амжив. Кино урлаг, Гегель, капиталист үзэл суртлаас илүүтэйгээр хайрын сонирхолтой санаануудыг ярьсан байдаг. Түүний бүх бичвэр нь нэлээд хачирхалтай дүр төрх, философийн салангид байдлыг үл харгалзан  цинизмээс бүрэн ангид байдаг.  “Хайр туйлын итгэлийг илэрхийлдэг. Бусдыг хайрлах нь  түүнд өөрийгөө устгуулах  хүчийг өгнө. Хамгийн гол нь тэр энэ хүчийг ашиглахгүй гэдэгт найддаг” гэж 2018 онд хэвлүүлсэн  “Үйл явдал. Үзэл баримтлалаар дамжуулах философийн аялал” номдоо бичжээ.  Жижекийн хэлснээр, мэхлэгдэхээс айсандаа эелдэг хүн мэдрэмжээ хянахыг хичээдэг бөгөөд тэдний баригдашгүй, эмзэг, баригдашгүй мөн чанарыг үл тоомсорлодог.

Кино сонирхогч, улс төрийн шооч

Жижек кино урлагаар дамжуулан нийгэм, сэтгэлгээнд дүн шинжилгээ хийдэг. Бэтмэний тухай киноноос гүн ухааны дэд текстээ бичжээ. Орчин үеийн кино урлагт психоанализ, улс төрийн онолыг хошин урлагийн шүүмжлэлтэй хослуулсан түүний хэллэгийг янз бүрээр тайлбарладаг.  Кино нийгмийн толь болж, ухамсаргүй бүтэцтэй тулгардаг гэдгийг шүүмжлэлдээ үргэлж тусгадаг. Түүнийхээр кино урлаг нийгмийн айдас, хүсэл эрмэлзэл, давамгайлсан үзэл суртлыг илэрхийлдэг. Мөн дэлгэцийн бүтээлд ихэвчлэн сонголт, эрх чөлөөний хуурмаг байдлыг бий болгодог ч үнэн хэрэгтээ энэ нь хальсны ард нуугдсан үзэл суртлаар  тодорхойлогддог аж. Жижекийн хувьд кино бол нийгэм, сэтгэл зүйн өргөн хүрээтэй үзэгдлийг судлах, ойлгох хүчирхэг хэрэгсэл. Магадгүй ийм шалтгаанаар түүнийг оюун санааны рок од гэж нэрлэх нь бий. Тэр цахим хуудастаа нийгмийг хөнгөхөн хошигнолоор шүүмжилдэг. Бичвэрүүдийг нь эмхэтгээд “Жижекийн онигоо” гэсэн ном гаргажээ. Энэ бол онигооны цуглуулга биш, гүн ухааны судалгаа. “Би жирийн асуултад хариулах дургүй. Энгийн шийдлүүдийг үзэн яддаг. Асуудлыг хүндрүүлэх дуртай” гэж “The Guardian” сэтгүүлд ярьжээ. Үргэлж биширч ирсэн Оскар Уайлд шигээ хөнгөмсөг зүйлийг  нухацтай авч үздэг нь түүний гэм биш зан. Үндсэндээ аливаа зүйл харагдаж байгаа шигээ байдаггүй. Бүх зүйлд зөрчилдөөн байдаг. Парадоксын мастер тэрбээр хэзээ ч тодорхой хариулт өгдөггүй. Түүний “Бэтмэн”, “Титаник” киноны тухай эссэ нь супер баатрын тулаан болон романтик мелодрамын гүн ухааны агуулгад төвлөрсөн.  Хичкокийн “Психо” киноноос Фрейдийн ухамсаргүй оюун санааны цуурайг хайж, Тарковскийн "Соларис"-ийг Жак Лаканы нүдээр тайлбарлан  психоанализийн онолыг хялбаршуулсан.

Гегель ба хүн төрөлхтний дараах ертөнц

Германы философийн сонгодог бүтээлүүдийн санааг хувиргаж, постмодернистуудын үзэл баримтлалыг хайр найргүй задлан шинжлэхдээ Жижек орчин үеийн хүн бодит байдлаас уран зөгнөл рүү гүйж, дараа нь уран зөгнөлтөөс зугтахын тулд бодит байдал руу буцаж ирдэг гэж тунхагласан.  Гегелийн үгүйсгэлийг үгүйсгэхийг дэлхийн хөгжил, өөрчлөлтийн хөдөлгөгч хүч гэж Жижек тайлбарладаг. Үгүйсгэх  ба зөрчилдөөн нь нийгэм, түүхийг ойлгох эргэлтийн цэг юм. Нью-Йоркоос Шанхай хүртэл дэлхийг тойрон уншсан лекцүүд нь  улс төрийн онигоо, гүн ухааны сэдвүүдийн холимог. Сонсогчдын анхаарлыг амархан татаж, үзэл баримтлалын хувьд нарийн төвөгтэй санаа дэвшүүлдэг. Философичид ихэвчлэн математик, хэл шинжлэлээс жишээ авдаг бол Жижек тархины шинжлэх ухааныг тухайлжээ. “Холбогдсон тархи дахь Гегель” номдоо  “Гегель шинэ ертөнц бий болно гэж төсөөлөөгүй. Учир нь тэр зөнч биш. Философи бол түүний агуу ажил байсан. Гэхдээ Гегелийн философийн ачаар бид өнөөдрийг түшиглэн ирээдүйг төсөөлөхийг хичээдэг. Мөн утопи ба дистопи гэсэн философийн бүтээн байгуулалтууд танин, гүн ухааны сэтгэлгээ, онолын үндэс рүү орж чадсан. Бид хиймэл оюун ухаанаас нэг алхам түрүүлж байна. Хиймэл оюун ухааны салбар бол үнэндээ миний тархинд хамаарах зүйл биш. Энэ нь мэдрэлийн сүлжээг ашиглан миний ухамсрыг загварчилж, сургалтын үйл явцыг хуулбарладаг. Гегель үүнийг нээлт гэж үзэхгүй.  Гэхдээ тархи хоорондын холболтын нарийвчлал, өндөр хурд нь “Матриц” кинотой адил бүрэн хүсэл эрмэлзэл юм. Өөрийгөө ухамсарлахгүй байх нь хувийн шинж чанаргүй гэсэн үг. Хувь хүнгүйгээр хүн төрөлхтөн орших уу.  Энэ бол хүн төрөлхтний дараах үе” хэмээн орчин үеийн зарим үндсэн ойлголтыг Гегелийн нүдээр харахыг санал болгодог. 

Дэг сургууль үндэслэгч Фрейдо-Марксист

Фрейд, Маркс хоёрт нийтлэг тал байдаг уу. Тэгвэл  Фрейдо-Марксист гэж алдаршсан Славой эдгээр сэтгэгчийн санааг нэгтгэж чадсан юм. Өөр өөр цаг үед тэднийг Эрих Фромм, Герберт Маркуз, Теодор Адорно, Юрген Хабермас тэргүүтэй Франкфуртын дэг сургуулийн төлөөлөл судлан, бүтээлдээ эш татсан. Марксистууд диалектик материализмыг хөгжүүлдэг гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл, материаллаг ертөнц нь идеалтай холбоотой анхдагч юм. Матери,  хөдөлгөөн нь  нэг нэгэнгүйгээрээ оршин тогтнох боломжгүй. Тэгвэл Фрейдо-Марксистууд диалектик материализмд психоанализийн санааг нэмэхийг оролдсон. Ингэхдээ хэрэглээний нийгэм, олон нийтийн соёлын асуудлыг сонирхож байв. Жижек ч энэ бүх чиг хандлагыг орхигдуулаагүй. Тэрбээр Жак Лаканы психоанализ хувилбар, Гегелийн диалектик, марксист материализмыг хослуулахаар шийджээ. Лаканы гурвал буюу төсөөлөл, бэлгэдэл, бодит гэсэн гурван элементийг сэтгэгчид янз бүрээр тайлбарласан байдаг. Жижек үүнийг “Лаканы бодит байдлыг хар нүх” гэж тодорхойлсон.  Жижек аливаа үзэл суртлыг бодит байдлыг бүрхдэг тул шүүмжилдэг. Түүнийхээр атеизм бол шашинтай ижил үзэл суртал. Энэ нь зөвхөн  ертөнцийг үзэх үзэл биш тул “хар нүх” нь далайцтай, том. Жижек энэ цоорхойд субьектив байдлыг, бидний мөн чанарыг олж харсан. Хүний итгэл үнэмшил эцэг эхээс бүрддэг, дараа нь найз нөхөд нөлөөлнө. Ёс суртахууны хувьд нэг нэгнээ хүндэтгэх, олон соёлт үзэл нь шийдвэрлэх ёстой асуудлуудын шалтгаан. XXI зуунд улам бүр хүрээгээ тэлсэн үндсэрхэг үзэл, шовинизм, арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхах, шашин шүтлэгийг үл тэвчих, гадаадыг үзэн ядах үзлийн илрэлүүд нь олон соёлт үзлийн эхэн үеийн элементүүд. Олон соёлт үзэл нь соёл, нийгэмлэгийн олон талт байдал, олон талт байдлыг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрсөн ч коммунитаризмыг үндсэн байр сууриа хадгалсаар байна. Жижек мөн үндсэрхэг үзэл, фашизм, ксенофоби, антисемитизм зэрэг үзэл суртлын үзэгдлүүдэд дүн шинжилгээ хийсэн. Арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхах үзлийн тухай “Үүнийг оновчтой аргументаар ойлгох боломжгүй юм. Тод жишээ бол антисемитизм. Еврейчүүдийн зан байдал, зан чанарын "баримтуудыг" судлах нь антисемитизмын  илрэл. Учир нь яагаад бусад хүнийг биш, харин энэ тодорхой бүлэг хүмүүсийг судлах ёстой нь тодорхойгүй байна. Хэрэв баримтууд бодит байдалтай нийцэхгүй бол зөвхөн өрөөсгөл үзлийг бэхжүүлдэг” гэжээ.

Х.Эрдэнэзаяа

 Эх сурвалж: Монголын үнэн сонин №045/24624/