Хүүхдийн зохиолын хаан “Аз жаргалын эрэлчин”

Д.Нацагдоржийн нэрэмжилт шагналт, хүүхдийн нэрт зохиолч, Дамдинцоогийн Содномдорж. Монголын хүүхдийн зохиолын хаан хэмээх алдрын титэм хэрвээ байх аваас гагцхүү түүнд л зориулан бахархалтайгаар өргөж болох билээ. “Навсайдамба ба түүний нөхөд ”, “Норовын намтар” зэрэг найраглал, үе үеийн хүүхэд багачуудын цээжилж өссөн шүлгүүд, “Жигмид, Тогмид хоёр” тэргүүтэй олон арван дуу, “Аз жаргалын эрэлчин” Монголын хүүхдийн анхны дуурь, “Улаан дарцаг” кино зохиол нь эзэндээ ийм эрхэм алдрыг хэдийнэ авчирсан юм. Д.Содномдорж гуай 1956 онд анхны номоо хэвлүүлснээс хойш насан өөд болтлоо 33 жилийн хугацаанд нийт 44 ном хэвлүүлжээ. Түүний хамгийн сүүлчийн бүтээл болох “Гол дээрээс аз жаргалын эрэлд мордсон минь” бодол, эргэцүүлэл, дурсамж, тэмдэглэлийн номоос амьдрал, уран бүтээлийн тухай зохиолчийн өөрийнх нь хүүрнэлийг түүвэрлэн  хүргэе.

Жүжигчин, дуучин, хөгжмийн зохиолч болох шахав

Анхнаасаа би олон мэр­гэжил рүү тэмүүлжээ. Арван долоон насандаа төмөр за­мын мэргэжилтэй болов. Да­раа нь жүжигчин болж тэр үеийн жүжгүүдийн гол, тус­лах дүрүүдэд тоглож, цагтаа овоо гэгдэж байлаа. Ахиулаад бас дуучин болж үзэв. Ч.Лхам­сүрэнгийн “Хүсэл”, Б.Баастын “Чамайг үдье”, З.Сандагаагийн “Болзоо” дуунуудыг дуулж, үзэгчдийн алга ташилтаар шагнуулж, бас ч үгүй дахиулдаг байсансан. Дараа нь хөгжимчин болж ноот сурч, өөрөө хөг­жимдөн дуулж, яг ч үгүй ая дан орол­дож хэд хэдэн дуу зохиож, нийтэд түгэхэд нь хэмжээгүй баярлаж урамшин, ер нь хөгжмийн зохиолч ч болдог юм билүү гэж бодож байж билээ.

Тэр дундаас техникт бол бүр ч сонирхолтой байлаа. Тэгэвч би 1945 оноос шүлэг оролдож эхэлсэн юм. Ингэж л олон юмыг зэрэг зэрэг оролдож туршиж байсан маань надад муугаар нөлөөлөөгүй юм... Тэр олон салаа замаар би ганц биеэрээ зэрэг зорчиж болохгүй гэдгийг ухааран бас ч тэр үеийн нэгэн жүжгийн баатрын дуунд “Олон юманд самгардвал сүүлдээ аль ч үгүй болчихдог юм” гэсэн үг байсныг санаад ч тэр үү. Ардын маань аман ярианд “Олон санаат хүн оргож босож болдоггүй” гэсэн сургаалыг бодоод ч тэр үү, утга зохиолын замаар алхъя гэж зориг шулуудсан билээ.

Миний багш Д.Сэнгээ

...Миний анхны ном бол “Гол дээр” гэдэг цөөн бадаг шүлэгтэй хүүхдийн бяцхан ном билээ. Удаах ном маань “Энх” гэдэг ном байсан боловч хэвлэлээс гарахдаа “Гол дээр” гэдгээс түрүүлж гарсан учир “Энх” бол анхных нь ном гэж хүмүүс бичдэг юм. Ийнхүү би хүүхдийн утга зохиолын замын “Гол дээрээс” эхлэн алхаж орсон юм. Энэ замаар би өөртөө туйлын зорилго өвөртлөн 30 жил алхахдаа 40-өөд жижиг гүүр ч гэж хэлж болох, эсвэл шав ч гэж болох тэмдэг бос­гож ирлээ. Энэ бол миний номууд юм. Энэ хугацаанд утга зохиолын амьдралд тохиолддог буюу тохиолдож болох зовлон жаргал хоёрыг эн тэнцүү эдэллээ. “Хүн хүнийхээ ачинд, загас усныхаа хүчинд” гэсэн мэргэн үг бий. Сурагчийн нимгэн дэвтэр дүүрэн шүлгүүдийг минь нэг бүрчлэн уншиж “Авах юм ганц ч алга даа” гэж урмыг минь хуга цохисон хэрнээ “Ажиллаад үзье, хоёулаа” гээд дэргэдээ үргэлж байлган зааж зааварлаж, хатуу зарчимтай багшилж эхэлсэн хүн бол Д.Сэнгээ юм.

Тэр бишрэлт хүн гарыг минь ганзаганд хүргэж, хөлийг минь дөрөөнд өргөх гэж мэдээж их зовсон. Тэгээд намайг Цолмон хүүгийнхээ унасан цоохор дааганд сундлуулаад “Гол дээрээс”, “Аз жаргалын эрэл”-д ташуурдан гаргасан билээ.

...Миний 30 жилийн зам төрсөн нутгийн минь Чандаган талын зам шиг өндөр намгүй, өөгүй дардан байгаагүй нь мэдээж. Гэнэдэж эндэх, алдаж осолдох, олж онох, оргилж бургилах жам ёсоо тойрсонгүй. Гэвч олох гэж байж алдсандаа гутралгүй, овоолох гэж байж нураасандаа шантралгүй явлаа гэж хэлэх эрх өөрт минь бий.

Амрагийн захианд гаршсан нь

Уг нь би уран зохиолыг 1945 оноос буюу 16-17 настайгаасаа эхэлж оролдсон хүн юм. Хэрэв үзэг цаас нийлүүлж үгийн толгой холбож анхныхаа шүлгийг тэр­лэснээс эхлэн тооцох юм бол уран зохиолын оролдлогыг 40 жил хийжээ. Хэрэв анхны шүлэг зохиол хэвлэлийн хуудсанд гарснаас тоолох юм бол 30 жил ажиллажээ. Одоо санахад би эхлэн оролдож байхдаа “Цэцэг”, “Аянчин”, “Дурлал” зэрэг жи­жигхэн шүлэг тэрлэж байсан юм. 1945  онд би Улаанбаатар-Налайхыг холбосон нарийн төмөр замд станцын жижүүрээр ажиллаж эхэлснээс хойш олон цэрэгтэй танил болсон билээ. Тэр үед нарийн төмөр замд монгол, орос цэргүүд янз бүрийн мэргэжлийн ажлыг хийдэг байсан юм. Тэр үед хүмүүс миний шүлэг оролддогийг мэддэг бөгөөд ялангуяа цэргүүд “За чи хүүхний сэтгэлийг татсан, гоё үгтэй сайхан захиа бичиж аль” гээд л суучихдагсан. Хэчнээн цэрэгт захиа бичиж өгснөө санахгүй байна. Тэгээд чухам сэтгэлийг нь татсан захиа болж чадаж байсан эсэхийг ч мэдэхгүй юм. Би цэргүүдийн хүүхний захиаг голдуу нэг янзаар эхэлж бичдэг байв. Одоо түүнээс эхний он, сар өдрийн хэдхэн мөр сэтгэлд хоцорчээ. Үүнд,

“Бадралт 1945 оны

Баясгалант 9 сарын

Баярт 18-ны өдөр...” гэх юм уу

“Ай хөө алдарт 1945 оны

Агуу түүхт 11 сарын

Алдарт 22-ны өдөр...” гэж эхэлдэг байв. Сүүлдээ би цэргийн захидлын эх бичигтэй болж шалсан хүнд түүнийгээ хуулуулаад л байдаг сан.

Алдарт “Эх орон” дууныхаа тухай

1955 оны үед шилжин ярья. Тэр үед би Хэнтий аймгийн ажилчны клубийн найруулагч байлаа. Нэг өдөр “Сайн дурын уран сайханчдад” гэдэг сэтгүүл ирснийг үзэж байвал миний “Эх орон” шүлэг хэвлэгдсэн байлаа. Хэчнээн баярласныг хэлэхэд бэрх байна. Тааралдсан хүн болгонд түүнийгээ үзүүлээд яасан ч онгироо байгаа вэ дээ. Энэ шүлгээ би 1954 онд бичсэн юм. Тэгээд хэдийд нь хэнд нь аваачиж өгөөд яагаад тэр сэтгүүлд гарсныг мэддэггүй юм. Яагаад гэвэл би л тэр шүлгээ өөрөө аваачиж өгөөгүй юм даг.

Маш их урам зориг, баяр баясгаланг тэр шүлэг надад тээж авчирч бэлэглэсэн юм. Энэ шүлэгт маань Д.Лувсаншарав аялгуу оруулж, 1955 оноос эхлэн нийтэд дуулагдахад хамгийн түрүүнд Улсын гавьяат жүжигчин Доёддорж дуулж билээ. Энэ шүлэг одоо болтол дуулагдаж, надад анхныхаа авчирсан баяр баясгалан, урам зоригийг өгсөөр л явна. Яагаав

Мөнх цастай ноёлог уулс

Сүндэрлэнхэн харагдаад гэж эхэлдэг шүү дээ.

Аймгийн клубийнхэн үүнийг анх хоороор дуулахад концерт хянаж байсан Намын хорооны суртлын хэлтсийн нэг ажилтан “Ноёлог гэдэг үг буруу байна. Ноён гэдэг үг бол феодализмын цол хэргэм юм. Үүнийг засаж өөрчлөхгүй бол концертоос хасах хэрэгтэй” гэхэд нь би “баялаг” гэж зассан юм. Гэвч “баялаг”-аараа биш “ноёлог”-оороо дуулагдаад тар­чихсан, одоо ч ингэж дуулж байгаа. Тэр үед би нээрээ л феодализмын үгийг хэрэглэж бу­руудаж сүйд болох шахлаа. Тэр хүн сайн хүн байснаас золтой л хэрэгт орсонгүй гэж баярлаж би­лээ. Нэг үе энэ дууг намын ги­шүүд сурч дуулах хэ­рэгтэй гээд заадаг байсан юм.

Монголын хүүхдийн анхны дуурь

Төрийн шагналт зохиолч П.Хорлоо гуай 1960-аад оны эхээр Ардын гэ­гээр­лийн яам­ны орлогч сай­даар ажиллаж байх үедээ Д.Сод­номдорж гуайд хүүхдийн дуурь би­чих үүрэг өгчээ.

-Ирэх жил болох Монголын пионерын бай­гууллагын 40 жилийн ойд зориу­лан Пионе­рын ор­донд тоглох сайн жүжигтэй бо­лох ёстой гэсэн П.Хор­лоо сайдын үгийн хариуд

-Ай мэдэхгүй. Урьд өмнө дуурь, драм мэт жүжгийн зохиол бичиж үзээгүй болохоор чадна гэдэг сэтгэл төрж, за гэж хэлэх үг амаар гарахгүй л байна шүү гэж.

-Чи чадна аа. Би тусалъя. Хүн эхлээд чадаж байж юмыг хийдэггүй шүү дээ. Чадах ёстой, чад. Энэ үгийг П.Хорлоо гуайн үг биш сайдын үүрэг гэж бодоод “За би оролдоод үзье” гэжээ. Ингээд хэдэн өдөр аман зохиол, үлгэрийн болон жүжгийн зохиолууд уншжээ. Ялангуяа Д.Намдаг гуайн “Их хурим” хошин дуурийн цомнолыг ихэд анхааралтай уншсан гэдэг. Ингээд үлгэрийн сэдвээр бичье гэж шийдэж, мөнхийн усыг олж ээждээ өгч мөнх амьдруулах гэсэн хүүхдийн хүслэнгийн тухай бичье гэсэн санаа төржээ. Зохиолын агуулга, сэдэв ч тодорхой болж, үйл явдал, баатрууд нь ч амилж. Ингээд “Мөнхийн усны эрэлчин” гэдэг нэртэй дууриа нэг орой л бичиж эхлээд дорхноо дуусгасан байна. Бичиж дуусаад зохиолоо бичгийн машинаар цохих хүн олдсонгүй гар бичмэл хэвээр нь аваад П.Хорлоо сайд дээр оров. Тэгсэн П.Хорлоо гуай Ч.Ойдов зохиолчид мөн адил үүрэг өгсөн юм байж.

Ингээд тэр хоёрыг зохиолоо өөрсдөө унш гэж. Д.Содномдорж гуай жүжигчин, дуучин байсан хүний хувьд зохиолоо уншихдаа дуурь тоглож байгаа юм шиг дүрүүдийнхээ дуу хоолойг дуу­райн бүдүүн, нарийн  хоолойгоор дуугарч, Боролдой, Хумбага, баавгай, туулай, чоно болж жүжиглэн дуулж, уншжээ. Ч.Ойдов зохиолч “Аргат бяцхан баатар” гэдэг зохиолоо уншив гэнэ.

П.Хорлоо сайд Д.Содномдорж гуайн “Мөнхийн усны эрэлчин” цомнолыг Пионерын ордонд тоглуулахаар болж, нэрийг нь харин “Аз жаргалын эрэлчин” хэмээн өөрчилжээ. Харин Ч.Ой­дов гуайн зохиолыг Төв аймгийн театрт тоглуулахаар болсон аж. Ийнхүү Монголын хүүхдийн анхны дуурь “Аз жаргалын эрэлчин” мэндэлж, уг зохиолоороо Д.Содномдорж зохиолч 1968 онд МХЗЭ-ийн анхны шагналын эзэн болжээ.

“Зад шүүмжлүүлж, бут ниргүүлсэн зохиолдоо ч хайртай”

Хүүхдийн зохиолч Самбуугийн Надмид гуай “Залгамжлагч” сэтгүүлийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байхдаа 1983 оны хавар Д.Содномдорж зохиолчоос ярилц­лага авч сэт­гүүлдээ нийтэлжээ. Д.Содном­дорж гуай Хүүхдийн номын сангийн захирлаар ажиллаж байсан аж. “Таны хувьд бүгдээс илүү хайртай зохиол чинь юу вэ. Яагаад?” гэсэн асуултад тэрбээр

-Хүмүүс муу болсон гэж зад шүүмжилж, бут ниргэсэн зохиол­доо ч хайртай. Заавал онцолж хэд гурвыг нэрлэ гэвэл би “Аз жар­галын эрэлчин” гэдэг дуурийг хэл­нэ. Ахиад нэгийг хэл гэвэл “Нав­сайдамба түүний нөхөд” гэдэг най­раглалаа хэлнэ. Одоо дахиад нэмж хэлчих гэвэл “Аймхай бор хүү, хашин хар морь” гэдэг номоо хэлнэ. Тэр ч байтугай гуравхан бадаг 12-хон мөртэй “Жигмэд, Тогмид хоёр” гэдэг жижигхэн дуугаа ч хэлнэ шүү. Учир юун гэвэл эдгээр бүтээлүүд маань надад аз жаргал, алдар хүнд, хайр шагнал авчирч өгсөн юм аа хэмээн хариулж байжээ.

Хэнтий аймгийн номын худал­дааны орос номын мухлагийн худалдагч Д.Содномдорж бич­сэн шүлгүүдээ сурагч дэвтэрт хичээнгүйлэн хуулж аваад анхны номоо хэвлүүлэхээр Улаанбаатар хотыг зорьж, Ц.Дамдиинсүрэн, Д.Сэнгээ, С.Дашдэндэв, Ч.Ойдов нарын нэрт зохиолчдод тоогдсон 1955 оноос хойш олны хүндлэл хүлээсэн зохиолч болтлоо хүүхдийн шүлэг, найраглалын 44 ном, хүүхдийн 30 орчим дуу, хүүхдийн кино, хүүхэлдэйн кино, жүжиг зэрэг тайз, дэлгэцийн есөн бүтээл, мөн тооны бэсрэг жүжиг, кино, тууж туурвиж, бас дэлхийн хүүхдийн зохиолчдын бүтээлийг орчуулан арваад ном хэвлүүлжээ. Энэ бүх бүтээлээрээ тэрбээр хүүх­дийн зохиолын “Мөнх цаст ноёлог уул” болон сүндэрлэн, сүмбэрлэн байх ажгуу. 

Монголын хүүхдийн зохиолч­дын холбооноос санаачлан 2015 онд хүүхдийн нэрт зохиолч Д.Сод­номдоржийн нэрэмжит шагналыг бий болгож, уг шагна­лын анхныхыг 2016 онд Монгол Улсын Төрийн соёрхолт, Соёлын гавьяат зүтгэл­тэн, хүүхдийн нэрт зохиолч Ж.Даш­дондог, МЗЭ-ийн Утга зохио­лын төлөө шагналт, хүүхдийн зо­хиолч Ю.Санжаагончиг, МЗЭ-ийн шаг­налт, хүүхдийн зохиолч Ш.Энх­баяр нарт олгосон юм.

Г.Сонинбаяр

Эх сурвалж: Монголын үнэн сонин №001/24580/