Хуучныг баримтлагчийн хийгүй үг

Хорвоо ертөнцийн найман тэрбум хүн зон өөр өөрийн үндэстний уламжлал, хэв маягийг харуулсан баяр наадамтай байдаг. Хачин сонин, харах нүд баясмаар нь байхад уламжлал хэв маяг өөрөөс болоод сэжиглэн ярвайх баярууд ч байх юм. Дэлхий хавтгай болж улс үндэстнүүд хол ойрын ялгаагүй, хаяа залгаа айл шиг суух болсноор олон ч зүйлээр нэгдэн нийлж, нэгнээ даган дуурайх болжээ. Ингэж даяаршсан олон зүйлийн нэг нь миний өгүүлэх гээд байгаа баяр цэнгэлүүд. Баяр хөөрт ханадаг хүн ч гэж хаа  байх вэ. Гэхдээ аливаа үйлд хил, хязгаар, зааг завсар гэж байх ёстойг ухаант хүмүүн мэдэх учиртай хэмээн илүү үглэж сууна. Эрт үед монголчууд олдмол үр гэж өөрөөс төрөөгүй хүний үрийг өөриймсүүлж авснаа нэрлэдэг байв. Яг үүн шиг ахуй соёлоос нь урган гараагүй баяруудыг өөриймсүүлэн авсан нь бидний өнөөгийн даяаршсан ертөнцийн аль ч улс гүрэнд байдаг болсон. Нэг л мэдэхэд бусдаас өргөж авсан олдмол баярууд учир утгаа алдаж, ураг төрлөө мартах шахуу юм болж. Түүгээр ч үл барам монголчуудын оюун санаа, гал голомтоос ураглан бойжсон үндэсний онцлог шингэсэн баярууд, шинэ соёлоос үүдэлтэй дагавар хүүхэд шиг үүсмэл баярууд нэмэгдээд жилийн 365 хоног хүрэлцэхгүй шахуу үй олон баяртай болчихож бид. Хэдийгээр хойд хөршөөс өргөж авсан Хөдөлмөрчдийн эв санааны нэгдлийн өдөр, Октябрийн баярын өдөр гэх мэт олдмол баяраа он цагийн хүрд дээр орхичихоод ирсэн ч өөр улс гүрнээс ямар олон баярыг өргөн авч, өөриймсүүлэн тэмдэглэж суудаг болсон юм бэ.

Дээхнэ үед автомашины хэрэглээ нэвтрээд удаагүй байх цагт жолооч нар хаа хамаагүй давхиж хангай дэлхий сүйдлээд байгааг харж тэсээгүй нэгэн уран бүтээлч “Энэ олон замбараагүй замын хаагуур нь явах вэ та минь ээ” гэх үгтэй хошин дуу бүтээж тэр нь олны дунд түгэн дэлгэрч байсан юмдаг. Заримдаа яг л энэ хошин дуунд арга барагдан өгүүлж байгаа шиг “Энэ олон замбараагүй баярын алийг нь тэмдэглэх вэ та минь ээ” хэмээн уулга алдмаар л болох юм. Заримдаа ч энэ олон баярынхаа хөлд чирэгдэж, хөгөө тарьчих гээд байх бололтой. Энэ жилийн хувьд гэхэд уламжлалт Сар шинийн баяртай давхцаад Олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдөр тохиолоо. Олон айл өрхийн эдийн засаг баяруудын хэрэглээг давж дийлэлгүй элгээрээ хэвтэж, эрийн тэнгэр болсон гэрийн эзэн гараа салаавчлан тооно ширтэн хэвтсэн байх гэж надад бодогдоод байна. 

Миний мэдэх баярууд

Нас барагчаас авсанд нь илүү ач холбогдол өгдөг гэдэг шиг баяруудын утга агуулга чухал биш болоод удсан байх жишээтэй. Бидний “Мартын 8” гэж нэрлэж заншсан баяр гэхэд л эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах гэдэг утга нь хэлэхэд харамсмаар үйлийн нэр болчихсон тууж явах. Уг нь Мария Цеткин гэгч бүсгүй ажиллах эрхийнхээ төлөө л тэмцэж эхэлсэн биз дээ. Эмэгтэйчүүдийн эрхийн талаар хаа нэг телевиз, радиогоор ёс төдий нэвтрүүлэг гарч дуулж, хуурдсан, дугараа эргэсэн тоглолтуудаар эфирийн цаг нь дүүрэх юм даа. Харин Сар шинийн баярын утгыг би бага насандаа малчин түмэн, мал сүрэгтэйгээ өвлийг өнтэй давж, хаврын энх улиралтай золгосны баяр гэж ойлгодог байлаа. Ерөөсөө нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэн амьдардаг байсан өвөг дээдэст маань үүнээс өөр баярлан хөөрөөд байх чухал зүйл юу сан билээ. Хаврын тэргүүн сартай шинэ төлийн дуу цангинаж, ханшийн ногоо ёзоороосоо туяарч эхлэхэд монгол хүн бүрийн сэтгэлд өөрийн эрхгүй л тайвшрал мэдрэгддэг нь олон зуун жил мал сүргээ адгуулан маллаж, нүүдэллэн амьдарч ирсэн зөн юм даа. Бидний өв соёл, энэ л ахуйгаас үүдэлтэй байдаг учраас баяраар үйлдэх зан заншил нягт холбоотой. Сүүлийн 70 гаруй жил бидний баяр ч хотжин, үндсэн агуулгаасаа өөрчлөгдөн, зарим зан үйл нь хаягдан гээгдэж иржээ. Жишээ нь, хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгэнд хангай дэлхийтэйгээ золгох ёслолыг аав маань үйлддэг байв. Цай, идээнийхээ дээжийг авч ойр орчныхоо хамгийн өндөрлөг уул, толгодын орой дээр гарч нар гарахыг хүлээн арц, хүж тэргүүт анхилам үнэртэн уугиулан суудагсан. Нар мандахтай зэрэгцэн хангай дэлхийтэйгээ золгон хурайлж, цай идээнийхээ дээжийг өргөснийхөө дараа гэртээ ирж бидэнтэй золгодог байв даа. Эрт дээр үед гаднаа цагаан эсгий дэвсэн сууж тэнгэр хангайдаа мөргөдөг байсныг нь бид ардын дуунаас бэлхнээ мэдэх юм хойно. Орчин цагт энэ зан үйл оны эхний нар харах зан үйл болон өөрчлөгдсөн юм уу гэж харагдах болсон. Энэ мэт тоочвол хөврөх зан үйл өөрчлөгдөн шинэчлэгдсээр, утга агуулга нь ч солигдсоор байдаг аж. Баярын утга агуулга алдагдаж, анхны заншлаасаа өөрчлөгдөж байгаа нь  үндэстэн ястнууд газар нутаг ойртож, мэдээлэл, соёлын солилцоонд орох боломж нэмэгдсэн өнөөгийн ертөнцийн цензургүй мэдээллийн сүүдэртэй тал гэж ойлгож ч болох юм.

Уялдах ёстой уламжлал, шинэчлэлийн маргаан

Нөгөөтэйгүүр баярууд шинэчлэгдэж, утга агуулга, илэрхийлэх хэв маягийн хувьд өөрчлөгдөх ёстой мэт санагдана. Монголчууд бидний амьдралын хэв маяг жил ирэх тусам хувьсан өөрчлөгдөж, уламжлалт ахуй бараг бэлгэдэл төдий оршин байгааг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх аргагүй болжээ. Техник, технологи хөгжихийн хэрээр амьдралын хэв маяг улам хурдтай, танигдахын аргагүй өөрчлөгдөж ч мэдэх юм. Өөрчлөлтөөс монгол хүний оюун санаанаас урган гарсан бидний ондоошил үнэт зүйлийг тээж байдаг уламжлал, өв соёл шингэсэн баяруудаа хэрхэн авч үлдэх вэ гэдэг асуудал л бидэнд урган гарч байна уу даа. Ийм учраас л уламжлалт баяр бүрийн өмнө сөхөгдөж хуучныг баримтлагч, шинэчлэгчдийн дунд ширүүхэн маргаан өрнөсөөр ирсэн гэдгийг бид мэднэ. Хурдтай хөгжиж байгаа ертөнцийн XXII зуунд монгол үндэстэн оршин байхын тулд хөөрөг даалин, гаанс түнгэлцэг, хөдсөн нэхий дээлийг ахуйдаа үлдээх ёстой гэж зүтгэхийг муйхар тэнэглэл гэж л үзэхээс аргагүй. Хэдийгээр Цагаан сар, наадмын үеэр болдог уламжлагч, шинэчлэгч хоёрын дундах иймэрхүү маргаан найруулга, дэглэлттэй тоглолт мэт боловч алсуураа нэлээд том агуулгын сэжүүрээс сөхөөд байгаа хэрэг юм билээ. Хэт сүржин тэмдэглэх, эсвэл хэт минимал хэв маягаар ёс төдий өнгөрөөх зэрэг нь бараг мянга дахь асуудал. Ирээдүйд амьдрах эмх цэгц, эрэмбэ дарааллаа олох гээд л будилаад буйн нэг хэлбэр гэлтэй.

Маргаашийн тухай маргах шаардлагагүй

Өнөөдрийн бидний гаргасан шийдвэрүүдээс маргаашийн ирээдүй, мөн түүх бичигдэнэ. Маргаашийн таныг өнөөдрийн та бүтээж байдаг гэсэнтэй утга нэг юм даа. Маргаашийн асуудлыг шийдэх эдгээр шийдвэрүүдээ бид өнгөрсөн үеийн уламжлалт сэтгэхүйгээрээ гаргах, дүгнэх нь хэр оновчтой юм бол гэж өөрийн эрхгүй бодогдоно. Хаврын тэргүүн сарын баярын уламжлалд суурилсан зан үйлүүд ирээдүйд онцын утга учир илэрхийлэхгүй болж ч мэдэх юм. Хүн төрөлхтний ирээдүй дижитал ертөнц рүү улам бүр шунан дурлаж, шунган орж байгаа цаг үед бидний онцгой ач холбогдол өгдөг үндэс угсаа, уламжлал, өв соёлоо өмөөрсөн, өмөлзсөн маргаанууд маргааш ямар ч утга учиргүй зүйл болох магадлалтай учраас би ийн өгүүлж буй хэрэг. Ирээдүй судлаач Ханс Маровец, Рэй Курцвейл нарын өгүүлж буйгаар бол хүн гэдэг бодгал өөрийн тархи, толгой, зүрх сэтгэл дэх оюун санаа орчлон ертөнцийн талаарх мэдээллээ дижитал хэлбэрт шилжүүлж хиймэл ертөнц рүү нүүдэллэх хөсөг тэргээ захиалчихаад сууж байдаг. Маханбод харилцахгүй, манарсан харцаар ширтэлцэхгүй алгоритмээр биесээ таньдаг, амар мэндээ мэдэлцдэг мөнхийн амьтай болж магадгүй ирээдүй бидний хойчийг хүлээж байна. Тэгэхээр бидэнд үндэстний онцлог болсон өв соёл, уламжлал юунд хэрэгтэй вэ гэдэг асуулт гарах нь зайлшгүй. Сүүлийн үед төрж буй хүүхдүүдийг “Сэтгэл хөдлөл багатай” гэдэг үг цөөнгүй сонсогдох болсон. Өндөр хөгжилтэй гэх улс орны залуусаар зогсохгүй өнөөгийн монгол залуус ч ялгаагүй уламжлал хэв маягаа хүндэлдэг гэж өгүүлэхээс, өмөлзөн огшиж, даган дуурайх, ёсчлон гүйцэтгэх албагүй гэх болсон байна. Тэр ч бүү хэл бурхан шүтээн гэх бидний уламжлалт ойлголтыг ч тэс өөрөөр хардаг болсон. Бүхнийг нарийн чанд тооцоологч байгаль эх тэднийг болон үр хүүхдийг нь ирээдүйн амьдралд алхам, алхмаар бэлдэж байгаа ч байж магадгүй. Магадгүй хуучныг баримтлагчид эрт орой хэзээ нэгэн цагт өөрчлөлтийг ойлгож шинэчлэгчийн нуруу руу нэг сайн дэлсчихээд даган алхах эсвэл бүр эсрэгээрээ шинэчлэгчийн нас ахиад хуучнаа баримтлагч болчихсон сууж байхыг инээмсэглэн харах эрхийг байгаль эх цаг хугацаанд л өгч дээ. 

Хөгжлөөс алдагдсан 10 хоног

Техник хөгжихийн хэрээр бидний хүч шавхсан ажил улам бүр багасаж цаг зав ихтэй ч болжээ. Хүмүүс зугаа цэнгэл, баяр наадамд улам бүр автах болж, баярууд улам олон, урт хугацаатай, улам нүсэр, улам баялаг, илүү гялалзсан, илүү чинээлэг болсоор л байна. Үндэсний их баяр наадам гурван хоног болоод л өнгөрдөг байсан бол одоо зуны гурван сар үргэлжилдэг болсон гэхэд хилсдэхгүй. Хүн жаргаж байхад атаа хөдөлж, араншин гаргаж байдаг хүн биш л дээ би. Хөгжил нь оргилдоо хүрчихсэн, хүнс нь овоорч хөеө нь  дүүрчихсэн хүмүүний диваажинд амьдарч буй бол одоо яах вэ. Ололт амжилт болгондоо үл ханах оройгүй маргаашийн төлөө үргэлж тэмүүлж байдаг хүн гэдэг амьтан шүү дээ. Хөгжил гэж хөлчүү дуугаар хамгийн чанга орилох биш хүн бүр арван хуруугаа арвалзтал хөдөлгөж байж хүрч очдог оргил. “Амрах хоног сунгасангүй” гэж засаг төрөө загнаж суух бус, арав хоногийн өмнө ч болов ажлаа хийе гэж зандарч босдог ард түмэн хөгжинө. Уг нь дөрвөн цагийн улиралтай Монгол оронд барилга байгууламж барих газар шорооны ажил гуравдугаар сарын 1-нээс эхэлдэг. Урт ужиг баярын хоногууд цөөхөн олддог газар шорооны ажлын хоногоос 10-ыг нь өм цөм аваад явчихлаа. Нэг үгээр хэлэхэд хөгжлийн хурдаас 10 хоногоор хойш суучихлаа гэсэн үг. Олонх хүний дургүй сэдэв тул ингэсгээд өндөрлөе. Хэлэх гэсэн үг минь хийтэй боловч ойлгомжтой хэмээн санагдана.  

Баяр болгоны дараа уламжлал шахуу болчихсон улиглалаас аль болох татгалзахыг хичээлээ. Бодит байдлыг шалгах, дүгнэх чадваргүй оюун ухаан шууд л сүйрлийн талаарх аймшигт төсөөллөөс шүүрч авдаг гэдэг юм. “Үндэстэн мөхлөө. Үр хойч минь Монголоо алдлаа. Ёс заншил мартагдлаа” гэх мэтээр хашхичиж, хийрхэх гэсэнгүй. Архи сархадны хэтэрсэн хэрэглээ, айл гэрийн санхүүгийн дарамт, бэлэгний чансаа, цэцэгний үнэ гэх мэт байнга ярьдаг зүйлээс илүү баярын үеэр ажигласан зан заншил, өв соёлын шинэчлэл, өөрчлөлтийг ойлгохыг хичээж, уламжлалт баяр бүрийн хойно ирээдүйгээ хэрхэн таамаглах вэ хэмээн сүүрс алдан суусан хуучныг баримтлагчийн гайхширлаа голчлон сийрүүлж буулгав.

Трамп Төмөрөө
Эх сурвалж: Монголын үнэн сонин №009, 010/24636, 24637/