Оросын дуурийн эцэг

Оросын дуурийг “зохион бүтээгч” Михаил Глинка хөгжмийн ертөнцөд шинэчлэл хийсэн суутнуудын нэг.  Мөн зөрчилдөөнөөр дүүрэн намтрын эзэн юм. Түүнээс өмнө Орос оронд хөгжмийн зохиолчид уран бүтээлээ туурвисаар ирсэн атал онцлон  үндэсний хөгжмийн зохиолч хэмээн цоллодог нь учиртай.  “Хааны төлөөх амьдрал” (Иван Сусанин), “Руслан Людмила хоёр” гэх бүрэн хэмжээний дуурь туурвин “Оросын дуурийн эцэг” хэмээн алдаршжээ.  Глинка орос хүний сэтгэлгээг хөгжмийн хэлээр илэрхийлсэн. Хожим Модест  Мусоргский, Петер Чайковский, Александр Бородин  нар түүний үлдээсэн өвийг баяжуулж, мөнхийн бүтээлийн эзэд болсон юм.

Хувь тавилангийн аялал

Смоленскийн агтны худалдаа, тоосгоны үйлдвэрийн эзэн Иван Николаевич, Евгения Андреевна нарын гэр бүлд 1804 онд хүү төрсөн нь хожим алдар суугаа Европ даяар цуурайтуулжээ.  Төрөлхийн бие султай хүүг ээж, эмээ нь асарсан бөгөөд зургаан нас хүртлээ гэрээсээ гарч үзээгүй аж. Өхөөрдөм төрхтэй хүүг гэрийнхэн нь Мимоза гэж хочилдог байв. Михаил  ээжтэйгээ  үргэлж зөвлөлддөг, түүний зөвшөөрөлгүйгээр ганц  ч үйлдэл хийж чаддаггүй байсан гэдэг.  Ээж нь цаг үеийнхээ залуу, чинээлэг язгууртнуудын адил Европын соёлыг дуртайяа дэмжигч байлаа. Хөгжмийг гэрийн боловсролын салшгүй хэсэг хэмээн хөгжимчин  авга ахаараа хүүдээ хөгжим заалгав. Энэ тухай өдрийн тэмдэглэлдээ “Авга ахын оркестр миний баяр баясгалангийн эх ундарга болов. Экозаз, матрадур, квадрил, вальс бүжиглэж байхдаа би хийл тоглон найрал хөгжимчдийг дуурайдаг байсан” гэж бичжээ. Түүний гэр бүл, найз нөхөдтэйгөө харилцсан захидал, өдрийн тэмдэглэлийг хожим эмхэтгэн “Тэмдэглэл” номыг хэвлүүлжээ. Францын арми 1812 онд Орос руу довтлон Смоленскад тулж ирсэн 1812 онд  Глинкийн гэр бүл эдлэн газраа орхин дайжив. Тэд хэд хэдэн хот дамнасан урт аялал хийсээр 1817 онд Санкт-Петербургт суурьшжээ. Нийслэлийн асар том ордон, барилгууд, нарийн гудамжууд Михаилд ид шидийн мэт санагдав. Аав нь хүүгээ дипломатч болгохын тулд их хэмжээний мөнгө зарцуулж эзэн хааны гимназид сургажээ. Анхны багш нь Глинкийн холын хамаатан, яруу найрагч Вильгельм Кухелбекер байлаа. Арифметик, алгебр, франц, герман, англи хэл заалгасан ч хөгжимд дурлах хүсэл нь давамгайлжээ. Ирландын төгөлдөр хуурч Жон Филд, Пруссын уугуул Карл Майераар хичээл заалган богино хугацаанд төгөлдөр хуурыг гаргууд эзэмшив.  Анхны бие даасан бүтээлүүдээ туурвихад эмэгтэйчүүдийн нөлөө их.  Гимназиа төгсөөд багын найз Александр Римский-Корсаковтой хамтран байр түрээслэн, охидтой болзож эхлэв. Глинкийн ирээдүйг тодорхойлсон өөр нэгэн хүн бол Александр Пушкин.  Яруу найрагчийн бүтээлч амьдралыг харсан хэн бүхэн алдар нэр, шүтэн бишрүүлэхийг хүсэх нь тодорхой. Михаил  академик  боловсролгүй ч ямар ч үнээр хамаагүй хөгжмийн оргилд хүрэхийг хүсжээ.  Бусад уран бүтээлчээс ялгаатай нь хөгжим түүний мөнгө олох арга, зэвсэг байгаагүй. Гэр бүлийнх нь хөрөнгө чинээ нэг насаараа хангалуун амьдрахад хүрэлцэнэ. Тийм ч учраас аливаад үрэлгэн ханддаг. Эрхэм дээдсийн хүрээлэлд багтдаг хүмүүс төрийн албанд хүчин зүтгэх ёстой гэсэн цаг үеийнхээ шаардлагаар Тээврийн яаманд ажиллахаар болов.  Глинка хөгжим бичихээр зориглон жижиг түшмэлийн албаа орхиж, амьдралаа урлагт зориулжээ. Орост консерватори байгуулагдаагүй гэрийн боловсрол давамгайлж байсан учир хөгжмийн ертөнцөд байр сууриа эзлэх боломжтой юм. Гэтэл 26 настай хархүүгийн хууч өвчин сэдэрч  дулаан уур амьсгалтай газар эмчлүүлэх шаардлагатай болов.  Энэ бол Глинкийн Европ руу хийсэн хувь тавилангийн аялал байлаа. Тухайн үед Италид Оросын  язгууртнууд төвлөрсөн учир Михаилд  нутагтаа байгаа мэт санагджээ.  Винченцо Беллини, Гаэтано Доницетти нарын хөгжмийн зохиолчидтой Миланд  уулзаж,  хичээл заалган,  дуурийн урлагийг шимтэн үзэх болов. Ингэхдээ  белканто хэв маягийг судалж, итали маягаар хэд хэдэн бүтээл бичжээ. Берлинд эмчлүүлэхдээ Германы хөгжим судлаач Зигфрид Дентэй танилцжээ. Хэрвээ аав нь 1834 оны хавар нас бараагүй бол тэрбээр эх орондоо буцалгүй Европт суурьшихаар эргэлтгүй шийдсэн байв. Аавыгаа алдсан хар мэдээ түүнд гэнэтийн цохилт болжээ. Глинка Орост  яаран ирлээ. Өв залгамжлалаас татгалзаад, 30 насныхаа төрсөн өдрийг Петербургт тэмдэглэв. Европт сурснаа хэрэгжүүлж, үндэсний дуурь бичих мөрөөдлөө биелүүлэхээр шийджээ. Яруу найрагч Василий Жуковский түүнд Иван Сусанины  түүхийг санал болгов. Түүний зөвлөснөөр либретто (хөгжмийн болон тайзны бүтээлийн текст) бичих үүргийг барон Егор Розенд даалгалаа.  Эзэн хааны таалалд нийцсэн эх оронч Розен туйлын абсолютист зохиол бичсэн нь Глинкийн хөгжимтэй яв цав нийцжээ. Зохиолч Александр Одоевский, ах дүү Виелгорский нар түүнд үнэтэй зөвлөгөө өгч, хэд хэдэн засвар оруулав.  Шинэ дуурийн сураг Санкт-Петербург даяар цуурайтлаа.  Олны яриатай зэрэгцэн Михаил 17 настай Мария Петровнатай гэрлэв.

“Намайг надаас өөр хүн үгүйсгэж чадахгүй”

1836 оны арванхоёрдугаар сарын жавартай үдэш Санкт-Петербургийн театрт (одоогийн Улсын консерватори) Иван Сусанины баатарлаг домгийг алдаршуулсан “Хаанд зориулсан амьдрал” хэмээх эх оронч дуурийн нээлт сүр жавхлантай эхэллээ. Танхимд цугласан ихэс дээдсийн хараа тайзыг биш тэргүүн зэргийн үзэгч эзэн хаан I Николайг  чиглэж байв. Тоглолтын дараа I Николай хаан хөгжмийн зохиолчид талархал илэрхийлээд Сусанины үхлийг бүтэн харуулахад зохисгүйг сануулсан гэдэг. Глинка амжилтаа тэмдэглэн Александр Пушкин, Василий Жуковский , Петр Вяземский нартай дарс сөгнөн найрлаж хоносноо өдрийн тэмдэглэлдээ бичжээ. Энэхүү бүтээлээрээ  тэрбээр хормын дотор хөгжмийн суутан хэмээн алдаршив. Одоевский “Оросын урлагт үндэсний анхны дуурь мэндлэв.  Театрт шинэ эрин үе эхэллээ” гэж шагшин магтжээ. I Николай хаан түүнд ордны ерөнхий удирдаачийн албан тушаалыг санал болгов. Хөгжмийн зохиолч энэ албыг хичээнгүйлэн хашсан ч онолын мэдлэг хангалтгүй учир хоёр жилийн дараа хүсэлтээрээ чөлөөлөгджээ. Глинкат Александр Пушкин дуэльд нас барснаар үндэсний эмгэнэл тохиов. Глинка уран бүтээлийн андтайгаа салах ёс хийхдээ “Руслан  Людмила хоёр” дуурийг бичихээр шийдэв. Тэрбээр алдар нэрээ Оросын уран зохиолтой үүрд холбохыг хүсжээ.  “Руслан Людмила хоёр” бол үзэл суртлын болон улс төрийн утга агуулгагүй, амьдралын сайхныг магтан дуулсан үлгэрийн сэдэвт дуурь. Шинэ бүтээлийнхээ төлөө улайран ажиллахдаа Михаил  хувийн амьдрал нь сүйрч, эхнэртээ хууртаж байгаагаа анзаараагүй. Эхнэрийнх нь хөгжмийн мэдлэг жижиг хэмжээний романсаар л хэмжигдэнэ.  Урлаг, яруу найргаас ангид бүсгүй түүнийг ганцаардуулж,  харилцаа нь хүйтэрчээ. Хөгжмийн зохиолчийн амьдралд шинэ хүсэл тэмүүлэл гарч ирсэн нь Екатерина Керн байлаа.

Тэр бол Пушкиний амраг Анна Кернийн охин юм. Екатеринагийн дур булаам төрх, урлагийн мэдрэмжийг эхнэртэйгээ үргэлж харьцуулна. Эцэст нь салахыг хүссэн ч нийгмийн ёс, журмаас үүдэн гэрлэлтээ цуцлуулж чадалгүй жил саруудыг үдэв. Ээж нь түүнийг  гэрлэлтээ хадгалахыг ятгаж, Екатерина Кернийг  хүлээн зөвшөөрөөгүй юм. Дахиад л Оросын нийслэлд олны хов живтэй сүлэлдэн шинэхэн дуурийн сураг хадлаа.  Санкт-Петербургийн  театрт тавьсан 1842 оны арваннэгдүгээр сард “Руслан Людмила хоёр” дуурь үзэгчдийн хүлээлтэд хүрсэнгүй.  Эзэн хаан эцсийн мөч хүртэл үзэлгүй, танхимаас гарч одсон нь “бүтэлгүйтлийн дохио” гэж нийгэм хүлээж авав.  Хэтэрхий нүсэр, уйтгартай болсон дуурийн тухай “Глинка хайхрамжгүй ажилласан, Константин Бахтурин либреттог согтуудаа бичсэн” зэргээр шүүмжлэх олон мундсангүй.  Гэхдээ энэ нь хаант засгийн үзэл сурталтай холбоотой. “Хаанд зориулсан амьдрал” засаглалын бэлгэдэл бол  “Руслан Людмила хоёр”  хааны гэр бүлд хамааралгүй байлаа. Амжилтдаа бялуурч явахдаа “Намайг надаас өөр хүн үгүйсгэж чадахгүй”  хэмээн бардамнасан удаатай Глинкад хүчтэй цохилт, оюун санааны уналт болсон. Петербург даяар Глинкийн бүтэлгүйтлийг ам уралдан ярьж байхад Унгарын хөгжмийн зохиолч Франц Лист л тайвшруулсан гэдэг.

Берлинд үдсэн сүүлчийн өдрүүд

“Руслан  Людмила хоёр” дуурь нь Глинкийн сүүлчийн бүрэн хэмжээний дуурь болсон ч авьяасын хязгаар байсангүй. Хүүгийнхээ урлаг,  гэр бүлийн дуулианд санаа зовсон ээж нь Европоор аялахыг санал болгов. Парист амьдарч, Испанийг тойрон аялахдаа хөгжмөө бичиж, тоглолтоо хийсээр. Түүний бүтээлүүдийг Францын хөгжмийн зохиолч, удирдаач Гектор Берлиоз өндрөөр үнэлсэн юм. Эх орондоо ирээд Италийн найрал хөгжимтэй хамтран бичсэн бүтээлээ сонсогчидтой хуваалцав. Ээж нь 1851 онд таалал төгсөхөд Михаил бүрэн уналтад оржээ.  Амьдралынхаа сүүлчийн жилүүдэд Глинка өдрийн тэмдэглэл хөтлөөгүй, хэн нэгэнд захидал бичээгүй бөгөөд  түүний “Тэмдэглэл”  энэ хүрээд төгсөв. Дүү Людмила нь ахдаа санаа тавьж, халамжилж байсан дурсамжаар агуу хөгжмийн зохиолчийн насан эцэслэх үеийг өгүүлдэг. Дүүдээ “Би энэ зэвүүн орныг дахиж хэзээ ч харахгүй” гэж нулимс дуслуулан хэлээд 1856 онд Германыг зорив.  Михаил Глинка ихэс дээдсийн хэрүүл маргаан, хов жив, нийгмийн явуулгаас залхахын сацуу сүүлчийн дуурьдаа сэтгэл дундуур хандсаар 1857 онд Берлинд нас барав.  Таалал төгсөхийн өмнө “Хаанд зориулсан амьдрал” дууриа  500 үзэгчийн өмнө тавьжээ. Үзэгчид төдийгүй найрал хөгжимчид түүнийг биширч, нижигнэсэн алга ташилтаар тоглолт өндөрлөв. Тэр бол берлинчүүдийн хүндэтгэл хүлээсэн анхны орос хүн. Тэд Оросын агуу хөгжмийн зохиолчийг мартаагүй, амьдарч байсан гудамжинд нь хүндэтгэлийн самбар босгожээ. Людмила ахынхаа шарилыг Санкт-Петербург дахь Тихвин оршуулгын газарт нутаглуулжээ.  Михаил Глинка амьдралынхаа туршид 70 гаруй бүтээл туурвисан. Симфони бүтээлүүдээс ардын хуримын дуунаас сэдэвлэсэн “Камаринская” онцгой ялгардаг. Хэдийгээр “Тарас Бульба” симфонио эхлүүлж, олон жил зарцуулсан ч дуусгаж амжаагүй.  Испаниар аялахдаа “Арагоны Хота”, “Мадридын шөнө” увертюрийг бичсэн бол романсуудаас “Ядуу дуучин”, “Тайвшрал” зэрэг бүтээлийг мэргэжлийн хөгжимчид  онцлон таашаадаг. Ялангуяа 1833 онд бичсэн “Эх оронч дуу”  1990-2000 онд ОХУ-ын албан ёсны дуулал болсон. Судлаачид  түүний бүтээлээс  фанатик монархист, эсвэл сибарит-Обломов, заримдаа  славянофил-Ардын хүсэл зориг харагддаг зэргээр харилцан адилгүй тайлбарладаг. 

Ямартаа ч Оросын анхны үндэсний дуурийг бичсэн, академийн хөгжмийн чанарыг дээшлүүлсэн хөгжмийн зохиолч. Хожим улс төрийн чиг хандлагын дарамт дор түүний өв болох бүтээлүүдийг  удаа дараа өөрчилжээ. “Хааны төлөөх амьдрал” дуурийн нэрийг Зөвлөлт засгийн үед “Иван Сусанин” болгон өөрчилсөн. Энэхүү дуурийн “Славься” буюу “Алдрын магтаал” хэмээх найрал дууг орос үндэстний ялалтын сүр хүчний бэлгэдэл хэмээдэг. Шилдэг бүтээлүүд тайзнаа мөнхөрдөг жамтай. Нээлтийн тоглолт таагүй уур амьсгалд өрнөсөн ч “Руслан Людмила хоёр” энэ зуунд дуулагдсаар байна. Дүрийг баяжуулан бичихдээ Пушкиний шүлгийн агуулгыг өөрчилсөнд үзэгчид эхэндээ таагүй хандсан. Глинка баатруудын адал явдал биш, харин амьдралын утга учир, ёс зүйн зарчмыг эрэлхийлж байсныг дурдах хэрэгтэй.  Хөгжмийн зохиолч дүр бүрийн зан чанарыг маш нарийн, тодорхой аялгуугаар харуулжээ. Руслан зоригтой, бие даасан бол Людмила ухаалаг, өөртөө итгэлтэйг хөгжмийн хэлээр үзэгчдэд хүргэж чадсан.  Глинкийн мэндэлсний 100 жилийн ойд зориулан  Ф.Шаляпин, И.Ершов нарын оролцоотойгоор дуурийг бүрэн эхээр нь тавьсан юм. Дуурийн цорын ганц эх хувь 1859 онд Мариинскийн театр гарсан  галд шатжээ. Римский-Корсаков тэргүүтэй хөгжмийн зохиолчийн ойрын хүрээллийнхэн Глинкийн Европ руу явуулсан гар бичмэл, дуурийн бусад хэсгийг нэгтгэн Эзэн хааны номын санд хадгалуулжээ.

Х.Эрдэнэзаяа

 Эх сурвалж: Монголын үнэн сонин №002/24629/