Монголоос дэлхийн шатрын аварга төрөх цаг ойрхон байна

Шатар бол ухаант хүний, ялангуяа хүүхэд, залуучуудын сэтгэл, оюуныг хөгжүүлж улмаар нийгмийн сэтгэлгээг өрнүүлдэг оюуны ухааны гайхамшигт наадгай спорт билээ.

Шатар бол монголчуудын өнө эртний, оюун ухааны  уламжлалт хөлөгт тоглоом бөгөөд айл бүр шатартай, бараг л хүн бүр тоглодог байжээ.

Үндэсний шатар нь нийтийн /олон улс, дэлхийн/ шатраас 10 гаруй ялгаатайн дээр нийтийн шатар шиг ганцхан “мад”-ын хожилтой биш цол, гуншин бүхий 20 гаруй хожлын мадтайгаас гадна тэмээний шалааг “дуг”, хүүн шалааг “цод”, айлын ноёныг нүцгэлдэггүй онцлогтой.

Монголчууд бид өнгөрсөн зууны 1950-аад оны дунд үе хүртэл бүгд л үндэсний шатраараа нааддаг байв. Харин ХХ зууны 1930-аад оноос БНМАУ-д нийтийн шатар түгээн дэлгэрүүлэгч  Л.Санжаажамц, С.Гаваанинж, И.Ёндон-Осор, шатрын анхны  мастер Н.Намжил, Д.Намсрай,  Д.Цэрэндагва, С.Мөөмөө нарын зэрэг шатарчдын санаачилга, Монголын төр, нийгмийн нэрт зүтгэлтэн Ж.Самбуу, Ц.Дүгэрсүрэн, Б.Бадарч, Ц.Намсрай нарын зэрэг нийтийн шатар тоглогч зүтгэлтнүүдийн дэмжлэг, саналыг үндэслэн МАХН- /МАН/-ын Төв хорооны Улс төрийн товчоо 1954 онд “Шатрын ажлыг хөгжүүлэх тухай” чухал  тогтоол гаргаснаар Монгол Улсад нийтийн шатар эрчимтэй хөгжиж харин  үндэсний шатар хориглосон мэт орхигдоход хүрээд байгааг анхаарууштай.

МАН-ын дээрх тогтоолын дагуу  1954 онд доорх газар, байгууллагууд шинээр бий болж, олон ажил, арга хэмжээг хэрэгжүүлсэн байна.  Тухайлбал,

-БНМАУ-ын СнЗ-д Биеийн тамир, спортын эвлэл,

-Нийслэлд шатрын ордон клубийг дарга, эрхлэгч, дасгалжуулагчтайгаар байгуулав,

-Монголын шатрын холбоог байгуулав. Тус холбоо /Н.Намжил, З.Саарал, С.Зориг нар/ шатар хөгжүүлэхэд багагүй хувь нэмэр оруулжээ.

-Багш нарыг бэлтгэх дээд сургуульд шатрын анги нээх, шатрын багш дасгалжуулагчдыг ЗХУ-д сургаж бэлтгэх болов.

Гавьяат дасгалжуулагч П.Жигжидсүрэн, Ж.Лхагва, Ц.Лхагвасүрэн нар Москвад БТДС-ийг төгсгөж шатрын үндэсний мэргэжилтэн болцгоов. Тэд эх орондоо шатрын олон мастер, их мастеруудыг бэлтгэв.

Улсын уралдааны урьдчилсан тэмцээн /6000 гаруй шатарчид оролцсон/ -ийг орон даяар зохион байгуулав.

-Шатрын улсын аварга шалгаруулах тэмцээн урьд нь гурван жилд нэг удаа болдог байсныг эрэгтэй, эмэгтэй, идэрчүүд гэх гурван ангиллаар жил бүр зохион  байгуулж байхаар тогтоов.

Улсын аварга Д.Намсрай тэргүүтэй 20-оод шилдэг тамирчнаа 1956 онд ЗХУ-д зургаан сарын хугацаагаар бэлтгэл сургалтад хамруулжээ. Эдгээр нь  Москвад дэлхийн аварга М.Ботвинник тэргүүтэй их мастеруудтай шатар тоглож, бэлтгэл, сургуулилалт хийжээ.

БНМАУ 1955 онд Дэлхийн шатрын холбоо /ФИДЕ/-нд элсэн орж, бүрэн эрхт гишүүн нь болов. Ингэснээр манай улсын гадаад харилцаа, хамтын ажиллагаа мэдэгдэм өргөжив.

Энэ түүхэн тогтоолын заалт, чиглэлийн дагуу тухайн үеийн нам засгийн төв хэвлэл “Үнэн” сонин өөрийн “Тоншуул” сэтгүүлийн анхны томоохон тэмцээнийг 1956 оны хавар Улаанбаатар хотод анх зохион байгуулсан байдаг.

Уг тэмцээнд Албани, Вьетнамаас бусад социалист гэгдэж байсан орны шатарчид Монголд ирж оролцсон билээ.

Тэр тэмцээнд Унгар улсын ОУХМ Л.Лендьел түрүүлж, ЗХУ-ын ОУХМ В.Антошин удаалж, Монгол Улсын аварга П.Төмөрбаатар гуравдугаар байрт шалгарч, тусгай өргөмжлөл, мөнгөн шагналаар шагнуулж байлаа.

Уг тэмцээнд түрүүлэгч ОУХМ Ласло Лендьел Улаанбаатар хотын ЕБС-аас шалгарсан 30 шатарчинтай зэрэг тоглолт зохион байгуулахад нэгдүгээр арван жилийн дунд сургуулийн 10в ангийн сурагч Х.Гангаа /Ховд аймгийн/ түүнийг хожиж, мөн сургуулийн 10б ангийн сурагчид Л.Лантуу /Говь-Алтайн/ Н.Хүүхэнжимээ /Өмнөговийн/ нар тэнцэж байсан нь нэн дурсгалтай.

 Дээрх түүхэн тогтоол гарснаас хойш 10 гаруй жилийн дараа буюу 1965 онд Т.Үйтүмэн, шатрын спортын ууган Гавьяат тамирчин Л.Мягмарсүрэн 1974 онд, анхны эмэгтэй шатарчин С.Хандсүрэн 1972 онд шатрын спортын ОУХМ  цол, Д.Шаравдорж 1999 онд,  Б.Мөнгөнтуул 2002 онд буюу тогтоол гарснаас хойш 48 жилийн дараа Их мастер /гросстмейстер/ цол хүртэж байжээ.

Эдүгээ Монгол Улс эрэгтэй, эмэгтэй 10-аад мастер /гроссмейстер/-тай 20 гаруй ОУХМ-тай, олон улсын цолтон шатарчин 30 гаруйтай болсны дээр шатар сонирхогчдын, сурагчдын , өсвөр үеийнхний, оюутан, бүс нутгийн, Ази тивийн, ахмад шатарчдын сонирхогчдын гэх зэрэг шатрын олон аваргатай болсоор байгаа нь сайшаалтай агаад бахархалтай.

Одоо манай улсад дутагдаж, үгүйлэгдээд байгаа нь дэлхийн шатрын аварга цолтон л байх шиг.

Яагаад гэвэл бид чинь олимпын нэлээд  хэдэн төрлөөр аваргатай болчихлоо. Үнэхээр дэлхийн шатрын аварга Монголоос төрөх нөхцөл, цаг хугацаа их хол биш буюу дээрх түүхэн тогтоолын 100 жилийн ойн /2054/ жил байгаасай хэмээн сүслэн ерөөж залбирнам.

Манай улстай төстэй Куба, Латви, Гүрж, Болгар, Унгар, Украин, Норвеги зэрэг бага буурай улс орнуудаас  дэлхийн шатрын аварга төрсөн нь  бидний хувьд сайн жишээ, сайхан загвар билээ.

Дэлхийн шатрын аваргаар удахгүй тодрох тэнгэр заяат  2600 чансаатай монгол залуу /хүүгээ, охиноо/ -гаа зөвхөн аав, ээж, ах дүү төрөл төрөгсөд төдийгүй Монголын төр засаг, түмэн олон нийтээрээ дэмжиж, бүх талын нөхцөл, боломжийг бүрдүүлж өгөх нь зүйтэй.

Их жанжин Д.Сүхбаатар “Бидний улс эв нэгдлээ нэгтгэн нэгэн зүгт чиглэвээс мэдэхгүй, чадахгүй юм огт үгүй болж, цэнгэлийн манлайд хүрч болохыг дан ганц бидний сэтгэлийн чин зориг мэднэ” хэмээн сургаж захисныг нийтээр эргэн санацгаая.

Бид нэгэн хүсэл, зорилготой байваас юуг ч бүтээнэ.

Т.ДАШДЭЛЭГ

/Шатар сонирхогч, идэвхтэн бичигч/

Эх сурвалж: Монголын үнэн сонин №008/24635/